Besedni red enostavčne povedi

Glavna stavčna člena sta: osebek in povedek. Poved običajno vsebuje tudi člene, ki določajo osebek in povedek, na primer Mój kolega odpoczywał w górach. Besedni red enostavčne povedi je svoboden, vendar ne povsem poljuben. Na prvem mestu je običajno osebek z določilom, na drugem mestu - povedek z določilom:

• osebek (določilo) + povedek (določilo)
• Nowy autobus zatrzymał się na przystanku.

Na začetku vprašalnih povedi se v poljščini običajno nahajajo vprašalni zaimki ali členki czy.

• Na začetku odločitvenega vprašanja se nahaja členek czy, ki ga dodamo k trdilni povedi. Besedni red ostaja nespremenjen:
  • Czy + osebek (določilo) + povedek (določilo)?
  • Czy idziesz jutro do pracy?
  • Czy autobus zatrzymuje się na tym przystanku?
• Na začetku dopolnilnega vprašanja se nahajajo različni vprašalni zaimki npr. jaki, który, jak, kiedy, gdzie, dokąd, dlaczego, kogo/czego . Zaimku običajno sledi osebek in nato še povedek:
  • Vprašalni zaimek + osebek (določilo) + povedek (določilo)?
  • Kiedy dzieci wyjeżdżają na wakacje?
  • Która książka najbardziej ci się spodobała?
• Po osebku se vprašamo z vprašalnim zaimkom: kto/co, ki mu sledi povedek:
  • Kto/co + povedek (določilo)?
  • Co leży na stole?
  • Kto jest pierwszy na mecie?
• Vpršanje o lastnosti, ki ga izraža predikat, se začne z vprašalnim zaimkom:który, jaki, kim/czym. Zaimkom sledijo vezniki, nato še osebek:
  • Jaki/który, kim/czym + veznik + osebek (določilo)?
  • Kim jest Marcin?
  • Jaki jest ten drugi pokój?

syntax.simple_sentence.title2

Vrstni red povratnega zaimka się v povedi je odvisen od položaja glagola, na katerega se nanaša. Če je glagol na sredini stavka, se lahko zaimek się uporablja pred oziroma za glagolom, npr. Filip i Magda mogą się spotkać tylko w niedzielę. Filip i Magda spotkali się w restauracji.

Če je glagol na koncu stavka, mora biti zaimek się pred glagolom, vendar ni nujno, da je v njegovi neposredni bližini, npr. Kiedy się stąd wyprowadzisz? Kiedy stąd się wyprowadzisz?. Zaimek się sledi glagolu, če je poved sestavljena samo iz glagola, npr. Zakochałem się..

Zaimek się nikoli ni na začetku povedi – ne Się interesuję filmem, ampak Interesuję się filmem.

Osebek

Osebek je glavni stavčni člen, ki izraža nosilca stanja. Po osebku se vprašamo z vprašalnicami imenovalnika: kto? co?. Praviloma v vlogi osebka v imenovalniku nastopa samostalniška beseda ali zaimek, npr.

• Kobieta idzie do pracy.
• Liście opadają z drzew.
• Ktoś zapukał do drzwi.
• Oni interesują się teatrem.

V vlogi osebek lahko tudi nastopa druga besedna vrsta v vlogi samostalnika: pridevnik ali števnik, na primer Szczęśliwi czasu nie liczą. Piąta wybiła na zegarze..

Osebek lahko sestavljata dve ali več polnopomenskih besedi v imenovalniku, povezanih veznikom i. Takšen osebek imenujemo zložen osebek.

• Filip i Beata idą na koncert.
• Brzozy, dęby i sosny rosły w tym lesie.

Zložen osebek lahko sestavljata dve besedi, ki ju povezuje predlog z, npr. Ojciec z synem poszli na spacer. Mąż z żoną oglądają film..

Če sta zaimka 1. in 2. osebe ednine ali množine izpuščena (ju pa prepoznamo iz oblike povedka), takrat govorimo o izpuščenem osebku, npr.

• (Ja) Dzwoniłem do ciebie.
• (My) Dużo podróżujemy.

Osebek v rodilniku nastopa ob glagolih, ki pomenijo presežek ali pomanjkanje nečesa, ter v konstrukcijah s števniki, npr.

• Wody w rzekach przybywa.
• Sześć samochodów stało na parkingu.

Povedek

Povedek je glavni stavčni člen, ki je slovnično povezan z osebkom, kateremu je slovnično podrejen. Izraža osebkovo dejanje, stanje ali lastnost. Po povedku se vprašamo: co robi? co się z nim dzieje? jaki jest? kim/czym jest?.

Povedek običajno sestoji iz osebne glagolske oblike v sedanjiku, prihodnjiku, pretekliku, v povednem, velelnem ali pogojnem naklonu.

• Magda i Beata robią zakupy.
• Oni byli w Warszawie.
• Znajdź przepis na sernik w Internecie.
• Przeczytałbym tę książkę, jest ciekawa.

Glagolska oblika, ki ima stavčnočlensko vlogo povedka, je odvisna od osebka. To imenujemo ujemanje povedka in osebka. Osebek v imenovalniku se ujema z osebkom v spolu in številu, med tem ko v zloženi obliki prihodnjika in v pogojniku, se ujema tudi v spolu, npr.

• Ja kupię kwiaty, a ty upiecz sernik.
• Monika poszła do szkoły.

V povedih z zaporednim osebkom je povedek v množini, npr.

• Jabłka, grusze i pomarańcze leżą na stole.
• Dziewczynki i chłopcy kąpią się w rzece.
• Magda z koleżanką piją herbatę.

Če v množini ima stavčnočlensko vlogo povedka samostalnik, ki poimenuje moškega ali osebe različnih spolov, takrat v: prihodnjiku, v zloženi obliki prihodnjika in v pogojniku, je osebek moškoosebnega spola. Ostali samostalniki imajo obliko nemoškoosebnega spola.

• Państwo Nowakowie wrócili z Poznania.
• Marcin z Beatą poszli do kina.
• Książki i zeszyty leżały na stole.
• Studenci chętnie wyjechaliby nad morze.

V primeru osebka v rodilniku je povedek vedno v 3. osebi ednine, medtem ko v prihodnjiku, v zloženi obliki prihodnjika, in pogojniku nastopa v srednjem spolu, npr.

• Zabrakło nam pieniędzy.
• Pięciu studentów uczyło się języka polskiego.

Druga vrsta povedka je zloženi povedek, po katerem se vprašamo: jaki jest podmiot?, kim/czym jest podmiot?. Sestavljen je iz dveh delov: iz osebne glagolske oblike być, zostać, stać się, zrobić się (tako imenovane vezi) in druge besedne vrste (povedkovega določila). V vlogi povedkovega določil lahko nastopa pridevnik, samostalnik, zaimek, števnik, prislov, npr.

• Dzień był słoneczny.
• Magda jest nauczycielką.
• Brat został lekarzem.
• Kuba jest taki.
• Monika była pierwsza na mecie.
• Nagle zrobiło się ciemno.

Če v vlogi povedkovega določila nastopa samostalnik in osebni zaimek je povedkovo določilo v orodniku, npr. Magda została nauczycielką. On nie jest tobą.. Če je v vlogi vezi beseda to je povedkovo določilo v imenovalniku, npr. Zdrowie to szczęście.

Če je v vlogi povedkovega določila pridevnik, svojilni zaimek, kazalni zaimek ali vrstilni števnik, je povedkovo določilo v imenovalniku in se ujema z osebkom v spolu, in številu, npr. Spektakl był ciekawy. Jabłka są słodkie. Książka jest moja. Nasi zawodnicy na mecie byli pierwsi.

Tretja vrsta povedka je modalni povedek, ki je sestavljen iz osebne oblike naklonskega glagola chcieć, musieć, pragnąć, potrafić, woleć ali nepregibnih glagolov, kot należy, wypada, można, trzeba, warto, wolno ter iz nedoločnika, npr.

• Musisz przeczytać tę książkę.
• Pies chce pić.
• Tutaj można mówić głośno.
• Należy podziękować wszystkim.
• Nie trzeba się spóźniać.

Predmet

Večina glagolov v povedi zahteva predmet, ki odgovarja na vprašanja sklonov: kogo/czego?, komu/czemu?, kogo/co?, z kim/czym? o kim/czym? Predmet je običajno izražen s samostalnikom ali osebnim zaimkom, npr.

• Córka pomaga (komu?) matce.
• Kocham (kogo?) go.
• Czekamy (na kogo?) na ciebie.
• Rozmawiamy (o czym?) o pogodzie.
• Magda spotkała się (z kim?) z Beatą.

Glagol lahko ima več predmetov, npr. Prosiłem (koga?) koleżankę (zakaj?) o radę. Nazar kupił (kaj?) prezent (komu?) matce.

Glagol določa predmetu ustrezno slovnično obliko, se pravi določen sklon.

Rodilnik
kogo/czego?

Dajalnik
komu/czemu?

Tožilnik
kogo/co?

Orodnik
kim/czym?

Mestnik
o kim/czym?

Predmet, ki je v trdilni povedi v tožilniku, bo v nikalni povedi v rodilniku.

Zveza pridevnika s samostalnikom

Pridevnik se ujema s samostalnikom v spolu, številu in sklonu. V ednini pozna pridevnik tri spole: moški npr. nowy dom, ženski npr. nowa sukienka, srednji npr. nowe okno. V množini pozna samo dva spola: moškoosebni (za samostalnike, ki se nanašajo na moške ali osebe različnega spola) npr. nowi pracownicy in nemoškoosebni (za vse preostale samostalnike), npr. nowe meble, nowe sukienki, nowe okna.

Pridevniki in samostalniki se sklanjajo po različnih sklanjatvenih vzorcih ter imajo različne končnice.

Ednina

Množina

Pridevnik v povezavi z naravno živim samostalnikom moškega spola (imena bitij in živali) ima v tožilniku ednine rodilniško obliko, npr. Widziałem nowego pracownika firmy. On ma dużego psa.. Pridevnik v povezavi s prvotno neživim samostalnikom ima v tožilniku ednine imenovalniško obliko npr. Widziałem nowy dom Marka.

Pridevnik v povezavi s samostalnikom moškega spola (moška imena in osebe različnih spolov) ima v tožilniku množine rodilniško obliko, npr. Poznałam nowych pracowników z Polski.. Vsi drugi samostalniki imajo imenovalniško obliko npr. W zoo widzieliśmy lwy afrykańskie. Magda kupiła nowe sukienki.

Na enak način - s prilagajanjem v spolu, številu in sklonu - se s samostalnikom vežejo druga določila:

• svojilni zaimek, npr. twój brat, nasza rodzina, moje mieszkanie
• kazalni zaimek, npr. ten rower, ta dziewczyna, te imieniny
• vprašalni zaimek, npr. jaki koncert? jaka pogoda? jakie spodnie?
• vrstilni števnik, npr. pierwszy rok, piąta godzina, trzecie miejsce

Navedeni zaimki in vrstilni števniki, se sklanjajo enako kot pridevniki npr. Poznałam twojego nowego dyrektora. Jej córka chodzi do czwartej klasy. W tym nowym mieszkaniu jest więcej miejsca.

Vrstni red zaimkov in vrstilnih števnikov je strogo določen, vedno se nahajajo pred samostalnikom, npr. mój telefon, ta restauracja, pierwsze danie

Vrstni red pridevnika je odvisen od njegovega pomena. Če imenuje spremenljivo (kakovostno) lastnost, je pred samostalnikom, npr. świeży sok, czysta woda, nowy telefon; če imenuje nespremenljivo (vrstno) lastnost, se nahaja za samostalnikom, npr.: sok pomarańczowy, woda gazowana, telefon komórkowy.

Zveza samostalnika s samostalnikom v rodilniku

Samostalnik lahko dopolnjuje tudi drugi samostalnik, npr. rzeka Wisła, książka nauczycielki, sok z jabłek. To je najpogosteje rodilniško dopolnilo, ki se ne spreminja, npr. książka nauczycielki, książki nauczycielki, książce nauczycielki, książkę nauczycielki.

Rodilniško dopolnilo ima sledeče končnice:

Ednina

Množina

Rodilniško dopolnilo ima različne pomene, po njem se vprašamo z različnimi vprašanji. Najpogosteje:

• pomeni kvaliteto, po njem se vprašamo jaki/jaka/jakie?, npr. język gestów, koncert muzyki klasycznej, miejsce spotkań.
• določa pripadnost, po njem se vprašamo czyj/czyja/czyje?, npr. dom rodziców, pokój córki, powieść Olgi Tokarczuk.
• sledi samostalnikom, ki določajo količino, po njem se vprašamo czego?, npr. szklanka cukru, filiżanka kawy, kilogram jabłek.

Zveza števnika s samostalnikom

Oblika števnika v zvezi s samostalnikom je odvisna od števila, ki ga določa ter spola samostalnika, s katerim se veže.

Števniku jeden lahko določimo tri spole, s samostalnikom se veže v imenovalniku ednine npr. jeden samochód, jedna książka, jedno okno.

Števnik dwa ima več spolnih oblik.

Obliki dwa in dwie se vežeta s samostalnikom v imenovalniku množine, npr. dwa samochody, dwie siostry. V moškem spolu, kadar govorimo o moških ali osebah različnih spolov, nastopa števnik v dveh oblikah. Oblika dwaj se veže s samostalnikom v imenovalniku množine, npr. dwaj synowie, dwaj pasażerowie, medtem ko oblika dwóch/dwu se veže s samostalnikom v rodilniku množine, npr. dwóch synów, dwóch pasażerów.

Števnika trzy in cztery poznata dva spola: moškoosebni in nemoškoosebni.

Nemoškoosebni obliki trzy in cztery se vežeta s samostalnikom v imenovalniku množine, npr. trzy złote, cztery jabłka.

V moškem spolu poznamo dve obliki. Obliki trzej in czterej se veže s samostalnikom v imenovalniku množine, npr. trzej synowie, czterej pasażerowie, medtem ko obliki trzech in czterech se veže s samostalnikom v rodilniku množine, npr. trzech synów, czterech pasażerów.

Števniki od 5 do 900 poznajo dva spola: moškoosebni in nemoškoosebni. Obe obliki se vežeta s samostalnikom v rodilniku množine.

Če se večzložni števnik konča z besedo jeden, se ta beseda ne sklanja in v množnini zahteva rodilniško obliko, npr. dwudziestu jeden uczniów, sto pięćdziesiąt jeden książek.

Rodilniška oblika samostalnik ima v množini sledeče končnice

Priredje

Priredje je sestavljeno iz dveh stavkov, ki se medsebojno pomensko dopolnjujeta, vendar sta slovnično neodvisna. Lahko sta neposredno povezana, na primer Piła kawę, czytała książkę ali z vezniki, npr. Piła kawę i czytała książkę. Vezniki izražajo različna pomenska razmerja med stavkoma.

Ločimo več vrst priredno zloženih povedi z določenimi vezniki.

podredno zložena poved

Podredje je zveza dveh stavkov - nadrejenega (glavnega, po njem se vprašamo) in podrejenega (pomožnega, odvisnika, ki je odgovor na zastavljeno vprašanje) - sta odvisna drug od drugega. Podredno zložen stavek nadomešča (ali dopolnjuje) neizražene dele nadrejenega stavka, kot so osebek, povedek, prilastek, predmet, prislovno določilo.

Razlikujemo več vrst odvisnikov

Vrstni red stavkov v podredno zloženem stavku

Podredje se lahko nahaja;

• za nadrejenim stavkom, npr. Nie byłam w pracy (dlaczego?), ponieważ źle się czułam.
• pred nadrejenim stavkom, npr. Ponieważ źle się czułam, nie byłam w pracy (dlaczego?).
• znotraj nadrejenega stavka, npr. Książka (która?), którą kupiłam, była ciekawa.