Zaimki

Zaimek to odmienna część mowy, która zastępuje jakąkolwiek część mowy (np. rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, liczebnik) z wyjątkiem czasownika. Pełni ich funkcje w zdaniu. Zaimki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaj gramatyczny. Odmiana zaimków zależy od tego, jaką część mowy zastępują.

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe zastępują rzeczowniki. Zaimki osobowe odmieniamy. Krótkich form zaimków osobowych mi, cię, ci, go, mu nie używamy ani na początku, ani na końcu zdania. Zaimki niego, niemu, niej występują tylko po przyimkach. Zaimków ja, ty, my, wy (zaimki osobowe 1. i 2. osoby liczby pojedynczej i mnogiej) nie używamy w funkcji podmiotu – znaczenie zaimka wyraża końcówka czasownika (orzeczenia zdania), np.: Czytałem gazetę. zamiast Ja czytałem gazetę. Zaimków w zdaniu używamy tylko w sytuacji, kiedy chcemy akcentować, że to właśnie ta osoba (te osoby) wykonuje czynność wyrażoną w zdaniu.

Odmiana zaimków osobowych

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Zaimki pytające

Zaimki pytające wskazują na podmiot lub jego właściwości, o które pytamy, np.: kto?, co?, jaki?, który?

Odmiana zaimka kto

Odmiana zaimka co

Odmiana zaimka jaki

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Odmiana zaimka ktory

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Zaimki nieokreślone

Zaimki nieokreślone często zakończone są na -ś: coś, jakiś, jakaś, jakieś, czyjś, kiedyś, ktoś, któraś, gdzieś.

W większości pochodzą od zaimków pytających: kto? → ktoś, co? → coś, jaki? → jakiś

Użyciem zaimka nieokreślonego wyrażamy nie tylko obojętność co do dokładności miejsca, osoby, czasu, cechy, ale także podkreślamy, że może być to dowolne miejsce, osoba itp.

Zaimki przeczące

Zaimki przeczące są używane do budowania zdań zaprzeczonych. W języku polskim stosuje się podwójne zaprzeczenie. Np.: Nigdzie nie byłem.

Zaimki przeczące w większości pochodzą od zaimków pytających: kto → nikt, co → nic, gdzie → nigdzie

Podwójne przeczenie

Podwójne przeczenie wymaga użycia czasownika zaprzeczonego i zaimka przeczącego, np. nic + nie kupować. Np.:

A może nigdzie nie jedziemy?

Nigdy nie widziałem żubra na własne oczy.

Nic interesującego nie znalazłem.

Zaimki dzierżawcze

Zaimki dzierżawcze zastępują wyraz, który określa osobę posiadającą przedmiot lub stosunek do innej osoby. Odmieniamy je jako przymiotniki, tzn. zaimek zmienia się zgodnie z rodzajem gramatycznym rzeczownika, jaki następuje po nim.

Odmiana zaimków mój, twój

Krótsze formy (np. ma, me, mej, twe) mają charakter książkowy i są używane rzadko.

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Odmiana zaimków nasz, wasz

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Odmiana zaimków jego, jej, ich

Te zaimki nie odmieniają się – mają taką samą formę dla wszystkich rodzajów i przypadków.

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga (wszystkie rodzaje)

Zaimki wskazujące

Zaimki wskazujące odnoszą się do pojęć lub ich cech, które poznaliśmy wcześniej z kontekstu. Np. odmiana zaimków ten, ta, to jest podobna do odmiany przymiotników. Używamy ich do wyróżnienia osoby lub przedmiotu z pewnego większego zbioru osób lub przedmiotów.

Odmiana zaimków ten, ta, to

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Zaimek zwrotny się (siebie)

Zaimek zwrotny łączymy z czasownikami. Używamy go wtedy, kiedy podmiot wykonał czynność sam na sobie, tzn. jeżeli podmiot i przedmiot jest ten sam. Zaimek się nie ma formy mianownikowej i używa się go w tej samej formie w liczbie pojedynczej i mnogiej. Dłuższej formy siebie używamy wtedy, kiedy na zaimek kładziemy nacisk wypowiedzi.

Odmiana zaimka się (siebie)

Zwracanie się na pan/pani/państwo

W języku polskim zwracamy się do (znanej i nieznanej) osoby dorosłej w sytuacjach oficjalnych (formalnych) na pan/pani/państwo. Najczęściej zwracamy się w ten sposób do osób nieznanych, z którymi spotykamy się po raz pierwszy oraz którym okazujemy szacunek (osoby starsze, autorytety…). Do osób bliskich, członków rodziny, przyjaciół, dzieci zwracamy się na ty, korzystając z czasowników w drugiej osobie (np. Jak się masz?) – zaimek ty w takich sytuacjach nie jest wyrażony bezpośrednio (patrz wyżej).

pan (rodzaj męski, liczba pojedyncza)

• Czy pan jest Polakiem? Czy pan mówi po polsku? Czy pan mieszka w Krakowie?

pani (rodzaj żeński, liczba pojedyncza)

• Czy pani jest Polką? Czy pani mówi po polsku? Czy pani mieszka w Krakowie?

państwo (rodzaj męski i żeński, liczba mnoga)

• Czy państwo pracują tutaj?
• Czy państwo są Polakami?
• Czy państwo mówią po polsku?

Z rzeczownikami pan/pani wiąże się czasownik w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Np.: Jak się pan/pani nazywa? Czy pani jest Polką? Czy pan/pani mówi po polsku? Czy pan/pani mieszka w Krakowie?

Z rzeczownikiem państwo wiąże się czasownik w trzeciej osobie liczby mnogiej. Np.: państwo

Form pan/pani/państwo używamy np. w sytuacjach oficjalnych, służbowych: Witam pana/panią w naszym biurze. Tutaj jest pana/pani komputer.

Zwracanie się za pomocą form adresatywnych pan/pani/państwo używamy także w powitaniach i zwrotach grzecznościowych. Np.:

• Dzień dobry. – Dzień dobry panu/pani/państwu.
• Jak się pan/pani ma?
• To jest pan Jan Kowalski. – Miło mi pana poznać.
• To jest pani Beata Kowalska. – Miło mi panią poznać.
• To jest pan Jan, pan Tomasz i pani Dorota. – Miło mi państwa poznać.
• Miło mi pana poznać, panie Marku.
• Pani Krystyno, czy może mi pani pomóc?