Rodzaj gramatyczny rzeczowników

Rzeczownik to odmienna część mowy nazywająca rzeczy, obiekty, miejsca oraz osoby. Rzeczownik odmienia się przez liczby i przypadki, występuje w rodzajach.

W języku polskim w liczbie pojedynczej są trzy rodzaje: męski (ten), żeński (ta) i nijaki (to). W liczbie mnogiej można wyróżnić dwa rodzaje: męskoosobowy (ci) i niemęskoosobowy (te).

Większość rzeczowników ma w mianowniku liczby pojedynczej następujące końcówki:

• Rodzaj męski kończy się na spółgłoskę (np. syn, pies, brat).
• Rodzaj żeński kończy się na -a (np. mama, ulica, córka).
• Rodzaj nijaki kończy się na -o (np. kino, auto, nazwisko) lub -e (mieszkanie, spotkanie).

Liczba rzeczowników

Rzeczowniki mogą występować w liczbie pojedynczej albo w liczbie mnogiej.

Liczby pojedynczej używamy wtedy, kiedy mówimy o jednym przedmiocie (np. siostra, dom, pies, dziecko).

Liczby mnogiej używamy wtedy, kiedy mówimy o kilku przedmiotach (np. siostry, domy, psy, dzieci).

Niektóre rzeczowniki mają tylko formę liczby mnogiej (np. drzwi, okulary).

Odmiana rzeczowników

W języku polskim jest siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik i wołacz. Przypadek określamy za pomocą pytania.

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Mianownik

Mianownik to podstawowa forma rzeczownika. Mianownik w zdaniu zawsze występuje bez przyimka. Odpowiada na pytania: kto? co?

Większość rzeczowników ma w mianowniku liczby pojedynczej następujące końcówki:

• Rodzaj męski kończy się na spółgłoskę (np. syn, pies, brat).
• Rodzaj żeński kończy się na -a (np. mama, ulica, córka).
• Rodzaj nijaki kończy się na -o (np. kino, auto, nazwisko) lub -e (mieszkanie, spotkanie).

Niektóre rzeczowniki posiadają w mianowniku liczby pojedynczej nietypowe końcówki:

• końcówka -a pojawia się też w rodzaju męskim (ten kolega, mężczyzna, dentysta),
• końcówka –ę pojawia się w rodzaju nijakim (to imię, kurczę),
• rzeczowniki rodzaju żeńskiego mogą kończyć się na spółgłoskę (ta krew, kość).

Liczba mnoga

Mianownik rzeczowników niemęskoosobowych przybiera najczęściej końcówkę –y (dziura → dziury, krem → kremy).

Rzeczowniki, których temat jest zakończony w mianowniku liczby pojedynczej na –k, -g, przybierają końcówkę –i (żarówka → żarówki, kosmetyk → kosmetyki).

Rzeczowniki, których temat jest zakończony w mianowniku liczby pojedynczej na –ń, -sz, -cz, -rz, -ż, -l, -j, -c, -dz, -ś, -ć, -ź, przybierają końcówkę –e (grosz → grosze, pokój → pokoje, pieniądz → pieniądze, kłótnia → kłótnie).

Rzeczowniki, które są w liczbie pojedynczej rodzaju nijakiego, przybierają w liczbie mnogiej końcówkę –a (ubranie → ubrania, narzędzie → narzędzia).

E ruchome

Niektóre rzeczowniki mają w formach odmiany zmiany w rdzeniu (np. młotek → młotki).

Mianownik rzeczowników męskoosobowych przybiera końcówkę –owie (pan → panowie). Do tej grupy należą np. nazwy pokrewieństwa (teść → teściowie, syn → synowie, ojciec → ojcowie).

Rzeczowniki męskoosobowe zakończone w liczbie pojedynczej na –k, -g(a), -r, -ec przybierają końcówkę –y (Polak → Polacy, kolega → koledzy, doktor → doktorzy, chłopiec → chłopcy).

Rzeczowniki męskoosobowe zakończone w liczbie pojedynczej na -d, -ch, -sta, –t(a) przybierają końcówkę –i (Szwed → Szwedzi, Włoch → Włosi, artysta → artyści, architekt → architekci).

Rzeczowniki męskoosobowe zakończone w liczbie pojedynczej na –c, –cz, -l, -rz, -sz, -ść przybierają końcówkę –e (rodzic → rodzice, gracz → gracze, nauczyciel → nauczyciele, lekarz → lekarze, listonosz → listonosze, gość → gośćie).

Niektóre rzeczowniki męskoosobowe posiadają w mianowniku liczby mnogiej nietypowe końcówki, np.: brat → bracia, ksiądz → księża, Rosjanin → Rosjanie, Amerykanin → Amerykanie.

Dopełniacz

Dopełniacza używamy po przyimkach: obok, bez, od, do, z, naprzeciwko, dla. Dopełniacz odpowiada na pytania: kogo? czego?

Niektóre czasowniki (np. bać się, życzyć, szukać, słuchać, uczyć się) wymagają użycia dopełniacza: Uczyć się języka polskiego. Życzyć wszystkiego najlepszego..

Niektóre rzeczowniki męskie nieżywotne mają w dopełniaczu liczby pojedynczej końcówkę -u. Często są to wyrazy krótkie (sok → soku), zapożyczone (bar → baru), rzeczowniki nazywające środki transportu (autobus → autobusu), rzeczowniki rodzaju męskiego nazywające dzień tygodnia (wtorek → wtorku), rzeczowniki niepoliczalne (cukier → cukru).

Liczba mnoga

Rzeczowniki, które są w mianowniku (kto? co?) liczby pojedynczej zakończone na spółgłoskę, przybierają w dopełniaczu liczby mnogiej końcówkę –ów (sąsiad → sąsiadów, student → studentów) lub –y/i (klucz → kluczy, mysz → myszy).

Rzeczowniki, które są w mianowniku liczby pojedynczej zakończone na samogłoskę, mają w dopełniaczu liczby mnogiej tzw. końcówkę zero (brama → bram, mieszkanie → mieszkań).

E ruchome

Niektóre rzeczowniki mają w formach odmiany zmiany w rdzeniu (np. wtorek → do wtorku).

Rzeczowniki w liczbie mnogiej, które są w liczbie pojedynczej rodzaju żeńskiego i nijakiego mają w dopełniaczu tzw. końcówkę zero. Jeżeli w zakończeniu wyrazu występują dwie spółgłoski, to między nimi wstawiamy samogłoskę e (np. sukienka → sukienek, jajko → jajek).

Celownik

Przyimki z którymi występuje celownik: ku, dzięki, przeciw. Celownik odpowiada na pytanie: komu? czemu?

Z celownikiem łączą się np. czasowniki: dać, dziękować, obiecać, pomagać, powiedzieć.

W języku polskim końcówkami celownika są w rodzaju męskim -owi (np. mężowi, nauczycielowi) i końcówka -u (np. bratu, psu). W rodzaju żeńskim przybiera rzeczownik końcówkę –i/-y (np. babci, ulicy) i –e/-ie (koleżance, dziewczynie).

Uwaga! Wymiana głosek:

• ch + e = sze (mucha → musze)
• d + e = dzie (woda → wodzie)
• g + e = dze (kolega → koledze)
• k + e = ce (matka → matce)
• r + e = rze (siostra → siostrze)
• zd + e = ździe (gwiazda → gwieździe)
• dz → g (koledzy → kolegom)
• ć → t (klienci → klientom)

Biernik

Biernik występuje po przyimkach: na, pod, przez, nad, w. Biernik odpowiada na pytania: kogo? co?

Form biernika używamy po czasownikach takich jak np.: mieć, lubić, jeść, kupować, czytać, znać, oglądać, prosić. Jednak gdy czasowniki te występują po przeczeniu, ich rząd zmienia się na dopełniaczowy (kogo? czego?).

Niektóre rzeczowniki mają w formach odmiany zmiany w rdzeniu (np. pies → mam psa).

Liczba mnoga

Biernik rzeczowników niemęskoosobowych równa się mianownikowi. Np.:

To są (kto?, co?) kremy. X Mam (kogo?, co?) kremy.

To są (kto?, co?) studentki. X Widzę (kogo?, co?) studentki.

Biernik rzeczowników męskoosobowych równa się dopełniaczowi. Np.:

Szukam (kogo? czego?) studentów. X Znam (kogo? co?) studentów.

Nie widzę (kogo? czego?) twoich rodziców. X Widzę (kogo? co?) twoich rodziców.

Narzędnik

Narzędnika używamy po przyimkach: nad, pod, przed, za, między. Narzędnik odpowiada na pytania: (z) kim? (z) czym?

Miejscownik

Miejscownik występuje po następujących przyimkach: na, po, o, przy, w(e). Miejscownik odpowiada na pytania: (o) kim, (o) czym?

Rzeczowniki twardotematowe mają w miejscowniku końcówkę -e (np. okno → na oknie, sklep → w sklepie).

Rzeczowniki rodzaju nijakiego i męskiego o tematach miękkich albo tematach zakończonych na k, g, ch mają w miejscowniku końcówkę –u (np. mieszkanie → w mieszkaniu, rok → w roku).

Niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego mają końcówkę –i/-y (np. kuchnia → w kuchni, praca → w pracy).

Uwaga! Wymiana głosek:

• ch + e = sze (mucha → o musze)
• d + e = dzie (woda → w wodzie)
• g + e = dze (noga → o nodze)
• k + e = ce (matka → o matce)
• ł + e = le (stół → na stole)
• r + e = rze (rower → na rowerze)
• sł + e = śle (krzesło → na krześle)
• st + e = ście (miasto → w mieście)
• t + e = cie (uniwersytet – na uniwersytecie)
• zd + e = ździe (gwiazda → o gwieździe)

Liczba mnoga

Miejscownik liczby mnogiej przybiera końcówkę –ach (góra → górach, dom → domach, Bieszczady → Bieszczadach).

Wołacz

Wołacza używa się przy zwracaniu się do kogoś.

W mowie potocznej wołacz często zastępowany jest mianownikiem, np. Cześć, Marcin!

Jednak w sytuacjach oficjalnych, zwracając się do kogoś, używamy wołacza, np. Cześć, Marcinie!

Rzeczowniki rodzaju męskiego twardotematowe przybierają końcówkę –ie (Marcin → Marcinie, Filip → Filipie).

Rzeczowniki rodzaju męskiego miękkotematowe, rzeczowniki zakończone na -k, -g, -ch i zdrobniałeimiona żeńskie przybierają końcówkę -u (Tomasz → Tomaszu, Marek → Mareku, Basia → Basiu).

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego przybierają końcówkę -o (Beata → Beato, mama → mamo).

Rzeczowniki odczasownikowe

Rzeczowniki nazywające czynności i stany nazywamy rzeczownikami odczasownikowymi. Tworzymy je od większości czasowników przez odcięcie od czasownika końcówki fleksyjnej i dołączenie do tematu sufiksu -anie, -enie, -cie, np.:

• budować → budowanie
• biegać → bieganie
• projektować → projektowanie

• chodzić → chodzenie
• robić → robienie
• mówić → mówienie

• być → bycie
• pić → picie
• myć → mycie

Tworzenie nazw żeńskich

Od większości rzeczowników rodzaju męskiego tworzymy rzeczowniki rodzaju żeńskiego za pomocą przyrostka -ka, np.:

W języku polskim nie tworzymy odpowiedników nazw żeńskich od niektórych nazw w rodzaju męskim oznaczających tytuły akademickie, niektóre zawody, stanowiska. Nazwę w rodzaju męskim uzupełniamy o rzeczownik pani. Np.:

W ogłoszeniach i niektórych innych rodzajach sytuacji komunikacyjnych mogą nazwy stanowisk dotyczyć obu płci, mimo że można tworzyć żeńskich odpowiedników do męskich, np. dyrektor, kierownik, bibliotekarz, nauczyciel.

Tworzenie nazw wykonawców czynności

Rzeczowniki, które oznaczają wykonawców czynności, tworzymy za pomocą formantów słowotwórczych, np. -arz, -ec, -ik.

• -arz (piłkarz, bramkarz, dziennikarz, pisarz, siatkarz)
• -ec (strzelec)
• -ik (przewodnik, napastnik, zawodnik, przeciwnik)