Czasowniki dokonane i niedokonane

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik, który w języku polskim ma zakończenie –ć lub –c np. jechać, lubić, móc, pomóc.

Czasowniki w języku polskim dzielą się na dokonane i niedokonane. Czasowniki niedokonane odpowiadają na pytanie co robić? i ukazują czynność jako proces trwający w czasie, np. czytać, organizować, sprzątać. Czasowniki dokonane odpowiadają na pytanie co zrobić? i ukazują czynność jako zdarzenie lub jako rezultat, np. przeczytać, zorganizować, sprzątnąć.

Większość czasowników tworzy pary aspektowe, w których jeden czasownik jest niedokonany, a drugi – dokonany.

Czasowniki niedokonane i dokonane w parach aspektowych mogą różnić się od siebie w różny sposób.

• Najczęściej czasowniki dokonane tworzymy od niedokonanych, dodając przedrostki wy-, z/s-, po-, za-, u-, na-, prze-, np. –pić – wypić, jeść – zjeść, jechać – pojechać.
• Rzadziej czasowniki niedokonane i dokonane różnią się przyrostkami. Czasowniki niedokonane zwykle mają zakończenia -ać, -ować, -awa, a czasowniki dokonane – -ić/yć, -ać, -nąć, np. wkupować – kupić, sprzątać – sprzątnąć. Często towarzyszą temu różne wymiany w temacie, np. –otwierać – otworzyć, dawać – dać, spotykać się – spotkać się, wracać – wrócić.
• Czasami czasownik niedokonany i dokonany mają różne rdzenie, np. brać – wziąć, oglądać – obejrzeć, mówić – powiedzieć, widzieć – zobaczyć.

Część czasowników nie ma odpowiedników dokonanych, np. móc, musieć, wiedzieć, pracować, studiować, siedzieć, stać.

Czasowniki niedokonane odmieniają się we wszystkich trzech czasach: teraźniejszym, przeszłym i przyszłym, a czasowniki dokonane mają tylko czas przeszły i przyszły.

Tworzenie czasowników przedrostkowych

Za pomocą przedrostka można zmienić znaczenie czasowników. Znaczenie czasownika jest uzależnione od wyboru przedrostka. Np.:

wyjechać - Rok temu wyjechaliśmy do Polski.

Przedrostek wy- oznacza zmianę kierunku albo wykonanie konkretnego celu działania.

pojechać - Na urlop pojedziemy do parku narodowego.

Przedrostek po- oznacza późniejszy czas wykonania konkretnej czynności od określonego momentu.

przyjechać - Marta przyjedzie samochodem.

Przedrostek przy- oznacza dokonanie konkretnego zamiaru.

Formy osobowe czasownika

Czasowniki w języku polskim występują w trzech osobach w liczbie pojedynczej i mnogiej, którym odpowiadają określone zaimki osobowe.

Zaimki 1. i 2. osoby w zdaniu często są opuszczane, ponieważ końcówki form czasownikowych wyraźnie na nie wskazują, np. idziesz (ty), czytaliśmy (my).

Zaimki 3. osoby występują w różnych rodzajach i wymagają od czasownika odpowiednich form rodzajowych: w liczbie pojedynczej – on mówił (r. męski), ona mówiła (r. żeński), ono mówiło (r. nijaki), a w liczbie mnogiej – oni mówili (r. męskoosobowy), one mówiły (r. niemęskoosobowy).

Zaimka oni używa się zamiast rzeczowników nazywających mężczyzn lub osoby różnej płci, np. Oni (chłopcy) biegali po podwórku. Oni (pasażerowie) wysiadają z pociągu. Zaimka one używa się przy rzeczownikach nazywających osoby płci żeńskiej, dzieci, zwierzęta, przedmioty i zjawiska, np. One (kobiety) wsiadają do samolotu. One (książki) leżały na stole.

Zaimki grzecznościowe pan / pani łączą się z czasownikami w 3. osobie liczby pojedynczej, a państwo – w 3. osobie liczby mnogiej, np. Czy pani wybrała kolor? Państwo mogą kupić ten komputer.

Odmiana czasowników przez osoby nazywa się koniugacją.

Czas teraźniejszy – koniugacja -ę, -esz

Czasowniki w języku polskim mogą wystąpić w trzech czasach: teraźniejszym, przeszłym i przyszłym.

Czas teraźniejszy oznacza, że czynność odbywa się w chwili mówienia lub jest często wykonywana albo ma znaczenie ponadczasowe, np. Magda czyta ogłoszenia. Filip często chodzi do kina. Kraków leży na południu Polski.

W czasie teraźniejszym czasowniki odmieniają się według trzech schematów (koniugacji), które określamy na podstawie końcówek 1. i 2. osoby liczby pojedynczej.

Według koniugacji –ę, -esz odmieniają się czasowniki, które mają różne zakończenia, np.pisać, nieść, pić, myć, pracować, dawać.

• Czasowniki koniugacji –ę, -esz w czasie teraźniejszym często mają inny temat niż bezokolicznik, np. pracować – pracuje, dawać – daje, brać – bierze.
• W czasownikach jednosylabowych, np. myć (się), żyć, pić, we wszystkich formach osobowych między tematem a końcówką pojawia się głoska j, np. myć – myje, pić – pije.
• W czasownikach zakończonych na –ować, np. pracować, studiować, kupować, fotografować, malować, budować, przyrostek –owa- wymienia się na –uj-, np. studiuję, pracujesz, kupuje, fotografujemy, malujecie, budują.
• W czasownikach, które kończą się na –wać, np. dawać, wstawać, poznawać, szanować, przyrostek –wa- wymienia się na –j-, np. daję, wstajesz, poznaje, szanujemy.
• Niektóre czasowniki w czasie teraźniejszym mają dwa różne tematy: jeden (zakończony na twardą spółgłoskę) w 1. osobie liczby pojedynczej (niosę) i w 3. osobie liczby mnogiej (niosą) oraz drugi (zakończony na miękką spółgłoskę) w pozostałych formach (niesiesz, niesie, niesiemy, niesiecie).

Czas teraźniejszy – koniugacja -ę, -isz/ysz

Według koniugacji -ę, -isz/ysz odmieniają się czasowniki, które są zakończone na –ić, -yć, -eć, np. mówić, lubić, uczyć się, tańczyć, myśleć, widzieć, słyszeć.

Czas teraźniejszy – koniugacja -m, -sz

Według koniugacji -m, -sz odmieniają się czasowniki, które są zakończone na -ać lub -eć, np. czytać, mieszkać, nazywać się, przepraszać, rozmawiać, umieć, rozumieć.

W czasownikach tej koniugacji w 3. osobie liczby mnogiej przed końcówką -ą pojawia się spółgłoska -j-, aby oddzielić od siebie dwie samogłoski, np. czytać – czytają, umieć – umieją.

Czas teraźniejszy – czasowniki nieregularne

Wiele czasowników ma różne formy w bezokoliczniku i czasie teraźniejszym, np. być – jest, iść – idzie, wiedzieć – wie. W wielu czasownikach w czasie teraźniejszym występuje wymiana spółgłosek d : dz, r : rz, g : ż, dż : dź, np. idę – idziesz, mogę – możesz, biorę – bierzesz, jeżdże – jedździsz. Odmiany niektórych czasowników należy nauczyć się na pamięć.

Czas przeszły

Czas przeszły oznacza czynność lub stan, które miały miejsce w przeszłości, np. Beata była chora. Magda i córka robiły zakupy. Marcin i Filip spotkali się u Beaty.

Wszystkie czasowniki (niedokonane i dokonane) tworzą formy czasu przeszłego, np. Wczoraj czytałem książkę. Wczoraj przeczytałem książkę.

Czasowniki w czasie przeszłym odmieniają się przez rodzaje. W liczbie pojedynczej są trzy rodzaje: męski, żeński i nijaki (w rodzaju nijakim używa się w zasadzie tylko 3. osoby), np. chłopiec biegał, dziewczynka śpiewała, dziecko bawiło się. W liczbie mnogiej rozróżniamy dwa rodzaje: męskoosobowy i niemęskoosobowy. Form męskoosobowych używamy do oznaczania czynności wykonywanej przez mężczyzn lub osoby różnej płci, np. panowie odpoczywali, nauczyciele pracowali, dziewczynki i chłopcy biegali. W pozostałych wypadkach, a więc kiedy czynność lub stan odnosi się do kobiet, dzieci, zwierząt, roślin, rzeczy, posługujemy się formami rodzaju niemęskoosobowego, np. kobiety rozmawiały, dzieci bawiły się, psy leżały, kwiaty rosły, samochody jechały.

Formy czasu przeszłego tworzy się od tematu bezokolicznika (po odcięciu zakończenia -ć lub -c) za pomocą przyrostka ł oraz końcówek rodzajowych:

temat czasownika + sufiks czasu przeszłego ł + końcówka wskazująca na rodzaj i osobę

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

W liczbie mnogiej rodzaj męskoosobowy ma formy ze spółgłoską l: -liśmy, -liście, -li, rodzaj niemęskoosobowy – ze spółgłoską ł: -łyśmy, -łyście, -ły.

czytać, kupować

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

W czasownikach zakończonych na -eć, np. mieć, woleć, widzieć, lecieć, rozumieć, zachodzi wymiana e na a we wszystkich formach czasownika oprócz rodzaju męskoosobowego.

mieć, rozumieć

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

W czasownikach zakończonych na -ść, np. nieść, przynieść, wieźć, występuje wymiana e na o we wszystkich formach czasownika oprócz rodzaju męskoosobowego. Natomiast w 3. osobie rodzaju męskiego o wymienia się na ó.

przynieść, wieźć

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Nieregularne formy czasu przeszłego ma czasownik iść i pochodne od niego czasowniki z przedrostkami od-, z-, po-, przy-, prze-, w-, wy- np. wejść, wyjść, przyjść, pójść, odejść.

iść, przyjść

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Końcówki czasu przeszłego są ruchome, tzn. mogą być oddzielane od tematu i łączone z innym wyrazem poprzedzającym czasownik. Można powiedzieć:

Kiedy przyjechaliśmy do domu, było już późno. albo Kiedyśmy przyjechali do domu, było już późno.

Czy o tym pomyślałeś? albo Czyś o tym pomyślał?

Czas przyszły złożony

Czas przyszły oznacza, że czynność wydarzy się w przyszłości. W języku polskim czas przyszły czasowników niedokonanych i dokonanych ma różną postać. Czasowniki niedokonane mają czas przyszły złożony, np. Jutro Beata będzie pracować nad nowym projektem. W niedzielę będę miała gości. Czasowniki dokonane mają czas przyszły prosty, np. Wieczorem pójdziemy na koncert. Za tydzień Magda i córka pojadą nad morze.

Czas przyszły złożony tworzymy od czasowników niedokonanych na dwa sposoby:

• czasownik posiłkowy być w odpowiedniej formie osobowej czasu przyszłego + bezokolicznik.

  Osoba	Czasownik posiłkowy być	czytać	pracować
  ja	będę	będę czytać	będę pracować
  ty	będziesz	będziesz czytać	będziesz pracować
  on/ona/ono pan/pani	będzie	będzie czytać	będzie pracować
  my	będziemy	będziemy czytać	będziemy pracować
  wy	będziecie	będziecie czytać	będziecie pracować
  oni/one państwo	będą	będą czytać	będą pracować

• czasownik posiłkowy być w odpowiedniej formie osobowej czasu przyszłego + 3. osoba czasu przeszłego w liczbie pojedynczej w rodzaju męskim i żeńskim (w 3. osobie również – nijakim), a w liczbie mnogiej w rodzaju męskoosobowym i niemęskoosobowym.

  Liczba pojedyncza

  Osoba	Czasownik posiłkowy być	r. męski	r. żeński	r. nijaki
  ja	będę	będę czytał	będę czytała	-
  ty	będziesz	będziesz czytał	będziesz czytała	-
  on/ona/ono pan/pani	będzie	będzie czytał	będzie czytała	będzie czytało

  Liczba mnoga

  Osoba	Czasownik posiłkowy być	r. męskoosobowy	r. niemęskoosobowy
  my	będziemy	będziemy czytali	będziemy czytały
  wy	będziecie	będziecie czytali	będziecie czytały
  oni/one państwo	będą	będą czytali	będą czytały

Czasowniki modalne móc, chcieć, musieć w czasie przyszłym odmieniają się tylko według modelu: czasownik być w czasie przyszłym + 3 osoba liczby pojedynczej lub mnogiej czasu przeszłego, np. Jutro będę musiał długo pracować. Czy będziecie chcieli tam pojechać? Ona będzie mogła to zrobić.

Czas przyszły prosty

Czas przyszły prosty tworzymy od czasowników dokonanych. Takie formy mają końcówki czasu teraźniejszego (zob. czas teraźniejszy), natomiast znaczenie czasu przyszłego, np. Jutro spotkamy się na kawę. Za tydzień Filip pojedzie na wycieczkę rowerową.

Tryb rozkazujący

Formy trybu rozkazującego są stosowane w relacjach nieformalnych do wyrażania poleceń, próśb, rozkazów. Ponieważ takie wypowiedzi są kierowane bezpośrednio do odbiorcy, tryb rozkazujący ma tylko trzy formy: 2. osobę liczby pojedynczej (ty), 1. i 2. osobę liczby mnogiej (my, wy).

Podstawową formą trybu rozkazującego jest 2. osoba liczby pojedynczej, do której w liczbie mnogiej dodaje się końcówki osobowe -my i -cie, np. pisz - piszmy - piszcie, przypomnij - przypomnijmy - przypomnijcie, czytaj - czytajmy - czytajcie.

W czasownikach koniugacji –ę, -esz i koniugacji –ę, -isz/ysz formę 2. osoby liczby pojedynczej tworzymy od formy 2. osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, odrzucając końcówki osobowe -esz, -isz/ysz.

• Jeżeli po odrzuceniu końcówki temat kończy się jedną spółgłoską, wtedy 2. osoba trybu rozkazującego ma postać bez końcówki, np. pisz(esz) → pisz, pracuj(esz) → pracuj, niesi(esz) → nieś, mów(isz) → mów, ucz(ysz) się → ucz się, idzi(esz) → idź.
• Jeżeli po odrzuceniu końcówki temat kończy się dwiema spółgłoskami, wtedy w 2. osobie trybu rozkazującego najczęściej dodajemy końcówkę -ij, np. przypomn(isz) → przypomnij, sprzątni(esz) → sprzątnij.

W czasownikach koniugacji –m, -sz formę 2. osoby liczby pojedynczej tworzymy od formy 3. osoby liczby mnogiej, odrzucając końcówkę –ą, np. czytaj(ą) → czytaj, słuchaj(ą) → słuchaj, jedz(ą) → jedz, wiedz(ą) → wiedz.

Część czasowników ma nieregularną formę 2. osoby trybu rozkazującego, którą należy zapamiętać, np. być - bądź, mieć - miej, wziąć - weź.

W relacjach formalnych (oficjalnych), gdy zwracamy się do kogoś, używając zaimków pan/pani, polecenia, prośby i rozkazy formułujemy w innych sposób.

• Używamy partykuły niech i formy 3. osoby liczby pojedynczej lub mnogiej czasu teraźniejszego, np. Niech pan czyta dalej. Teraz niech pani mówi. Niech państwo posłuchają tej piosenki.
• Używamy formy proszę i bezokolicznika, np. Proszę czytać dalej. Teraz proszę mówić. Proszę posłuchać tej piosenki.

Tryb przypuszczający

Formy trybu przypuszczającego służą do oznaczania czynności, które mogą się odbyć pod pewnym warunkiem, oraz do wyrażania prośby.

W trybie przypuszczającym czasowniki występują w liczbie pojedynczej w rodzaju męskim i żeńskim (w 3. osobie – również nijakim), a w liczbie mnogiej – w rodzaju męskoosobowym i niemęskoosobowym.

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Formy trybu przypuszczającego tworzymy, dodając do formy 3. osoby czasu przeszłego cząsteczkę -by, a w 1. i 2. osobie również końcówki osobowe: -m, -ś, -śmy, -ście, np. mógłbym, mógłbyś, moglibyśmy, moglibyście.

Końcówki trybu przypuszczającego są ruchome, mogą być użyte przed czasownikiem, bardzo często łączą się ze spójnikiem, np. Byłoby dobrze, gdybym wróciła jeszcze dziś. Czybyś mógł otworzyć okno?

Strona bierna

Czasowniki, które otwierają miejsce na podmiot i dopełnienie w bierniku, mogą wystąpić w stronie czynnej i biernej. W codziennym języku mówionym najczęściej są używane formy strony czynnej, które wyrażają naturalny układ treści: wykonawca czynności jest podmiotem, a obiekt czynności – dopełnieniem, np. Jan Matejko namalował ten obraz, Paweł czyta książkę. W stronie biernej ten układ jest odwrócony: obiekt czynności występuje w roli podmiotu, a wykonawca czynności – w roli dopełnienia lub w ogóle jest pomijany w zdaniu, np. Ten obraz został namalowany przez Jana Matejkę. Książka jest czytana przez Pawła. Zamek został zbudowany w XVI wieku. Formy strony biernej częściej są używane w języku pisanym.

Forma strony biernej składa się z dwu wyrazów:

• formy osobowej czasownika posiłkowego być lub zostać

oraz

• imiesłowu przymiotnikowego biernego podstawowego czasownika zakończonego na -ny, -ony, -ty

Formy strony biernej od czasowników niedokonanych tworzymy za pomocą czasownika posiłkowego być. Za pomocą tego czasownika można utworzyć formy czasu przeszłego, teraźniejszego i przyszłego, np.: Książka była czytana przez Pawła. Blog jest pisany przez znanego podróżnika. Konkurs będzie organizowany przez uczniów.

Formy strony biernej od czasowników dokonanych tworzymy zwykle za pomocą czasownika posiłkowego zostać. Za pomocą tego czasownika można utworzyć tylko formy czasu przeszłego i przyszłego, np.: Obraz został namalowany przez Jana Matejkę. Ratusz zostanie zrekonstruowany przez niemiecką firmę.

Czasowniki posiłkowe być i zostać odmieniają się tak jak wszystkie pozostałe czasowniki: przez osoby, liczby, rodzaje, czasy i tryby. Imiesłowy bierne przybierają odpowiednie formy rodzajowe – w liczbie pojedynczej rodzaju męskiego i żeńskiego (w 3. osobie – również nijakiego), w liczbie mnogiej – rodzaju męskoosobowego i niemęskoosobowego, np.

Formy strony biernej czasownika zaprosić w czasie przeszłym

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Formy nieosobowe

Czasownik ma formy nieosobowe, które pozwalają ukryć lub pominąć w zdaniu wykonawcę czynności. Formy nieosobowe różnych czasów mają inną postać. Zależy to od czasu i aspektu czasownika.

Formy nieosobowe czasu przeszłego tworzy się w ten sam sposób od czasowników dokonanych i niedokonanych. Do tematu czasownika dodaje się zakończenie -no, -ono, -to, np.:

Ratusz zbudowano w XVI w.

W szkole zorganizowano zawody sportowe.

Sklep już zamknięto.

Formy nieosobowe czasu teraźniejszego tworzy się tylko od czasowników niedokonanych. Do formy 3. osoby liczby pojedynczej dodaje się zaimek zwrotny się, np.:

W mieście buduje się nowy stadion.

Coraz mniej się czyta, coraz częściej słucha się audiobooków.

Formy nieosobowe czasu przyszłego zależą od aspektu czasownika. W czasownikach dokonanych do 3. osoby liczby pojedynczej dodaje się zaimek zwrotny się, np.:

W przyszłości zbuduje się również nowy basen.

Czasowniki niedokonane mają formy złożone z 3. osoby czasownika posiłkowego być w czasie przyszłym, zaimka zwrotnego się oraz bezokolicznika, np.:

W przyszłym roku będzie się budować nową dzielnicę mieszkalną.

Imiesłowy

Imiesłów to nieosobowa forma czasownika posiadająca cechy przymiotnika lub przysłówka. Imiesłowy dzielimy przymiotnikowe oraz przysłówkowe. Imiesłowy przymiotnikowe określają cechy związane z czynnościami. Imiesłowy przymiotnikowe dzielimy na czynne i bierne i odmieniamy podobnie jak przymiotniki przez przypadki, liczby i rodzaje (z reguły odpowiadają na pytania jaki? jaka? jakie?). Imiesłowy przysłówkowe są nieodmienne i wskazują na dwie czynności wykonywane w jednym momencie (imiesłowy współczesne) lub jedną czynność wykonywaną po drugiej (imiesłowy uprzednie). Imiesłowy przysłówkowe pojawiają się częściej w tekstach pisanych. Imiesłowy przysłówkowe uprzednie w codziennej polszczyźnie spotykamy raczej rzadko.

Imiesłów przymiotnikowy czynny

Tworzy związek zgody z rzeczownikiem, do którego się odnosi, tzn. tak samo jak przymiotnik zgadza się z określanym rzeczownikiem pod względem przypadka, liczby i rodzaju. Imiesłowy te tworzymy tylko od czasowników niedokonanych. Np.:

pisać → piszący

czytać → czytający

Np.:

Patrzył na kolegę, który pisał e-mail. → Patrzył na kolegę piszącego e-mail.

Zobaczyłam koleżankę, która czytała czasopismo. → Zobaczyłam koleżankę czytającą czasopismo.

Przykład tworzenia imiesłowu przymiotnikowego czynnego w mianowniku liczby pojedynczej:

Koniugacja -ę, -esz

pisać → oni/one piszą → pisząc → piszący → pisząca → piszące

Koniugacja -ę, -isz/ysz

mówić → oni/one mówią → mówiąc → mówiący → mówiąca → mówiące

Koniugacja -m, -sz

czytać → oni/one czytają → czytając → czytający → czytająca → czytające

jeść → oni/one jedzą → jedząc → jedzący → jedząca → jedzące

Imiesłów przymiotnikowy bierny

Tworzy związek zgody z rzeczownikiem, do którego się odnosi, tzn. tak samo jak przymiotnik zgadza się z określanym rzeczownikiem pod względem przypadka, liczby i rodzaju. Imiesłowy te tworzymy przede wszystkim od czasowników przechodnich (mających czynną i bierną stronę). Np.:

pisać → pisany/napisany

czytać → czytany/przeczytany

Np.:

Piotr czyta wiadomość, którą napisała jego koleżanka. → Piotr czyta wiadomość napisaną przez jego koleżankę.

Imiesłów przysłówkowy współczesny

Oznacza czynność, która odbywa się równocześnie z inną czynnością, o której mowa w zdaniu, i która jest wyrażona formą osobową czasownika. Imiesłowy te tworzymy od formy 3. osoby liczby mnogiej czasowników niedokonanych czasu teraźniejszego za pomocą cząstki -c. Np.:

idą + c = idąc

piszą + c = pisząc

czytają + c = czytając

śpiewają + c = śpiewając

Np.:

Szedł ulicą. Spotkał koleżankę. → Idąc ulicą, spotkał koleżankę.

Koniugacja -ę, -esz

pisać → oni/one piszą → pisząc

Koniugacja -ę, -isz/ysz

mówić → oni/one mówią → mówiąc

Koniugacja -m, -sz

czytać → oni/one czytają → czytając

jeść → oni/one jedzą → jedząc

Imiesłów przysłówkowy uprzedni

Oznacza czynność, która odbyła się wcześniej niż inna czynność, o której mowa w zdaniu, i która jest wyrażona formą osobową czasownika. Imiesłowy te tworzymy od formy 3. osoby liczby pojedynczej rodzaju męskiego czasowników dokonanych w czasie przeszłym za pomocą cząstek -wszy, -łszy. Np.:

napisać → napisawszy

przeczytać → przeczytawszy

zjeść → zjadłszy

Np.:

Napisawszy list, poszedłem na pocztę.

Przeczytawszy książkę, zabrała się do pisania artykułu.

Zjadłszy obiad, wróciliśmy do pracy.