Perfektivaj kaj imperfektivaj verboj

La baza formo de la verbo estas la infinitivo, kiu en la pola lingvo havas la finaĵojn –ć aŭ –c, ekz. jechać, lubić, móc, pomóc.

Verboj en la pola lingvo estas imperfektivaj kaj perfektivaj. Imperfektivoj respondas demandon co robić? kaj montras agadon kiel procedon daŭrantan en tempo, ekzemple czytać, organizować, sprzątać. Perfektivoj respondas demandon co zrobić? kaj montras agadon kiel okazaĵon aŭ kiel rezulton, ekzemple przeczytać, zorganizować, sprzątnąć.

Plimulto de verboj formas aspektajn parojn, en kiuj unu verbo estas imperfektivo kaj alia estas perfektivo.

Imperfektivoj kaj perfektivoj en aspektaj paroj povas diversmaniere diferenci unu de la alia.

• Plej ofte perfektivoj estas formitaj el imperfektivoj per aldono de prefikso wy-, z/s-, po-, za-, u-, na-, prze-, ekzemple –pić – wypić, jeść – zjeść, jechać – pojechać.
• Malpli ofte imperfektivoj kaj perfektivoj diferencas per sufiksoj. Imperfektivoj estas kutime finitaj per -ać, -ować, -awa kaj perfektivoj per -ić/yć, -ać, -nąć, ekzemple wkupować – kupić, sprzątać – sprzątnąć. Ofte akompanas ilin diversaj ŝanĝoj en la bazo de verbo, ekzemple –otwierać – otworzyć, dawać – dać, spotykać się – spotkać się, wracać – wrócić.
• Iam perfektivoj kaj imperfektivoj havas diversajn vort-radikojn, ekzemple brać – wziąć, oglądać – obejrzeć, mówić – powiedzieć, widzieć – zobaczyć.

Parto de perfektivoj ne havas analogian formon, ekzemple móc, musieć, wiedzieć, pracować, studiować, siedzieć, stać.

Imperfektivoj estas konjugaciataj en ĉiuj tri tempoj: prezenco, preterito kaj futuro. Perfektivoj havas nur preteriton kaj futuron.

Personaj formoj de verbo

Verboj en la pola havas en singularo kaj pluralo tri personojn, al kiuj korespondas personaj pronomoj.

Pronomoj de la unua kaj dua personoj estas ofte ellasitaj en frazo, ĉar finaĵoj de verbaj formoj aludas al ili, ekzemple idziesz (vi), czytaliśmy (ni).

Pronomoj de la tria persono aperas en diversaj genroj kaj postulas uzadon de verbo en la ĝusta genro: en singularo - on mówił (vira genro), ona mówiła (virina genro), ono mówiło (neŭtra genro) kaj en pluralo - oni mówili (persona vira genro), one mówiły (persona ne-vira genro).

Pronomo oni estas uzata anstataŭ substantivoj, kiuj priskribas virojn aŭ personojn de diversaj seksoj, ekzemple Oni (chłopcy) biegali po podwórku. Oni (pasażerowie) wysiadają z pociągu.. Pronomo one estas uzata ĉe substantivoj, kiuj priskribas personojn de virina sekso, infanojn, bestojn, objektojn kaj fenomenojn, ekzemple One (kobiety) wsiadają do samolotu. One (książki) leżały na stole.

En ĝentilaj formoj vorteroj pan / pani estas ligitaj kun verboj en la tria persono de singularo kaj państwo kun verboj en la tria persono de pluralo, ekzemple Czy pani wybrała kolor? Państwo mogą kupić ten komputer.

Fleksado de verboj nomiĝas konjugacio.

Prezenco - konjugacio -ę, -esz

La verboj en la pola lingvo povas havi tri tensojn: prezencon, preteriton kaj futuron.

Prezenco signifas, ke agado okazas nun aŭ estas farata ofte aŭ ĝi havas konstantan karakteron, ekzemple Magda czyta ogłoszenia. Filip często chodzi do kina. Kraków leży na południu Polski.

En prezenco verboj estas konjugaciataj laŭ tri modeloj (konjugacioj), kiujn oni nomas surbaze de finaĵoj de la unua kaj dua personoj de singularo.

Laŭ konjugacio –ę, -esz estas konjugaciataj verboj, kiuj havas diversajn finaĵojn, ekzemple pisać, nieść, pić, myć, pracować, dawać.

• Verboj, kiuj apartenas al konjugacio –ę, -esz havas ofte en prezenco alian bazon ol infinitivon, ekzemple pracować – pracuje, dawać – daje, brać – bierze.
• Ĉe unusilabaj verboj, ekzemple myć (się), żyć, pić, en ĉiuj personaj formoj inter verbo kaj finaĵo troviĝas fonemo j, ekzemple myć – myje, pić – pije.
• Ĉe verboj finitaj per –ować, ekzemple pracować, studiować, kupować, fotografować, malować, budować, sufikso –owa- ŝanĝiĝas je –uj-, ekzemple studiuję, pracujesz, kupuje, fotografujemy, malujecie, budują.
• Ĉe verboj, kiuj finiĝas per –wać, ekzemple dawać, wstawać, poznawać, szanować, sufikso –wa- ŝanĝiĝas je –j-, ekzemple daję, wstajesz, poznaje, szanujemy.
• Iuj verboj en prezenco havas du diversajn bazojn (radikojn): unu (finita per malmola konsonanto) en la unua persono de singularo (niosę) kaj en la tria persono de pluralo (niosą) kaj la dua (finita per mola konsonanto) en aliaj formoj (niesiesz, niesie, niesiemy, niesiecie).

Prezenco - konjugacio -ę, -isz/ysz

Laŭ konjugacio -ę, -isz/ysz estas konjugaciataj verboj, kiuj finiĝas per –ić, -yć, -eć, ekzemple mówić, lubić, uczyć się, tańczyć, myśleć, widzieć, słyszeć.

Prezenco - konjugacio -m, -sz

laŭ konjugacio -m, -sz estas konjugaciataj verboj, kiuj finiĝas per -ać aŭ -eć, ekzemple czytać, mieszkać, nazywać się, przepraszać, rozmawiać, umieć, rozumieć.

Por ke oni disdividu du vokalojn en la tria persono de pluralo, oni enmetas antaŭ finaĵo -ą konsonanton -j-, ekzemple czytać – czytają, umieć – umieją.

Prezenco - neregulaj verboj

Multaj verboj havas en infinitivo kaj prezenco aliajn formojn, ekzemple być – jest, iść – idzie, wiedzieć – wie. Ĉe multaj verboj en prezenco oni ŝanĝas konsonantojn d : dz, r : rz, g : ż, dż : dź, ekzemple idę – idziesz, mogę – możesz, biorę – bierzesz, jeżdże – jedździsz. Estas necese parkerigi konjugacion de kelkaj verboj.

Preterito

Preterito priskribas agadojn aŭ statojn, kiuj okazis en pasinteco, ekzemple Beata była chora. Magda i córka robiły zakupy. Marcin i Filip spotkali się u Beaty.

Ĉiuj verboj (imperfektivoj kaj perfektivoj) formas formojn de preterito, ekzemple Wczoraj czytałem książkę. Wczoraj przeczytałem książkę.

Verboj en preterito ŝanĝas formojn depende de genro. En singularo estas tri genroj: vira, virina kaj neŭtra (en neŭtra genro oni uzas nur la trian personon fakte), ekzemple chłopiec biegał, dziewczynka śpiewała, dziecko bawiło się. En pluralo oni distingas du genrojn: vira persona kaj ne-vira persona. Formojn de vira persona genro oni uzas por priskribi agadojn faritajn per viroj aŭ personoj de diversaj seksoj, ekzemple panowie odpoczywali, nauczyciele pracowali, dziewczynki i chłopcy biegali. En aliaj kazoj, do se agado aŭ stato rilatas al virinoj, infanoj, bestoj, floroj, aĵoj, oni uzas formojn de ne-vira persona genro, ekzemple kobiety rozmawiały, dzieci bawiły się, psy leżały, kwiaty rosły, samochody jechały.

Formojn de preterito oni formas el la radiko de infinitivo (post forigo de finaĵo -ć aŭ -c per sufikso ł kaj genraj finaĵoj:

radiko de verbo + sufikso de preterito ł + finaĵo difinanta genron kaj personon

Singularo

Pluralo

En pluralo vira persona genro havas formojn kun konsonanto l: -liśmy, -liście, -li kaj ne-vira persona genro kun konsonanto ł: -łyśmy, -łyście, -ły.

czytać, kupować

Singularo

Pluralo

Ĉe verboj finitaj per -eć, ekzemple mieć, woleć, widzieć, lecieć, rozumieć, oni ŝanĝas e je a en ĉiuj formoj de verbo krom vira persona genro.

mieć, rozumieć

Singularo

Pluralo

Ĉe verboj finitaj per -ść, ekzemple nieść, przynieść, wieźć, oni ŝanĝas e je o en ĉiuj formoj de verbo krom vira persona genro. En la tria persono de vira genro o ŝanĝiĝas je ó.

przynieść, wieźć

Singularo

Pluralo

Neregulajn formojn de preterito havas verbo iść kaj derivitaj verboj kun prefiksoj od-, z-, po-, przy-, prze-, w-, wy-, ekzemple wejść, wyjść, przyjść, pójść, odejść.

iść, przyjść

Singularo

Pluralo

Finaĵoj de preterito estas moveblaj - ili povas esti forigitaj de la radiko de verbo kaj aldonitaj al alia vorto, kiu iras antaŭ verbo. Ni povas diri:

Kiedy przyjechaliśmy do domu, było już późno. aŭ Kiedyśmy przyjechali do domu, było już późno.

Czy o tym pomyślałeś? aŭ Czyś o tym pomyślał?

Kompleksa futuro

Futuro priskribas, ke agado okazos en estonteco. En la pola lingvo futuro de imperfektivoj kaj perfektivoj havas diversajn formojn. Imperfektivoj havas kompleksan futuron, ekzemple Jutro Beata będzie pracować nad nowym projektem. W niedzielę będę miała gości.. Perfektivoj havas simplan futuron, ekzemple Wieczorem pójdziemy na koncert. Za tydzień Magda i córka pojadą nad morze.

Kompleksa futuro estas formita el imperfektivoj per du manieroj:

• helpverbo być en la koncerna persono de futuro + infinitivo.

  Persono	Helpa verbo być	czytać	pracować
  ja	będę	będę czytać	będę pracować
  ty	będziesz	będziesz czytać	będziesz pracować
  on/ona/ono pan/pani	będzie	będzie czytać	będzie pracować
  my	będziemy	będziemy czytać	będziemy pracować
  wy	będziecie	będziecie czytać	będziecie pracować
  oni/one państwo	będą	będą czytać	będą pracować

• Helpverbo być en la koncerna persono de futuro + la tria persono de preterito en singularo de vira aŭ virina genroj (en la tria persono ankaŭ neŭtra genro) kaj en pluralo de persona vira aŭ persona ne-vira genro.

  Singularo

  Persono	Helpa verbo być	vira genro	ina genro	neŭtra genro
  ja	będę	będę czytał	będę czytała	-
  ty	będziesz	będziesz czytał	będziesz czytała	-
  on/ona/ono pan/pani	będzie	będzie czytał	będzie czytała	będzie czytało

  Pluralo

  Persono	Helpa verbo być	vira persona genro	ne-vira persona genro
  my	będziemy	będziemy czytali	będziemy czytały
  wy	będziecie	będziecie czytali	będziecie czytały
  oni/one państwo	będą	będą czytali	będą czytały

Modalaj verboj móc, chcieć, musieć en futuro estas konjugaciataj laŭ la modelo: verbo być en futuro + la tria persono de singularo aŭ pluralo de preterito, ekzemple Jutro będę musiał długo pracować. Czy będziecie chcieli tam pojechać? Ona będzie mogła to zrobić.

Simpla futuro

Simpla futuro estas formita el perfektivoj. Tiaj formoj havas finaĵojn de prezenco (vidu prezencon), sed signifon de futuro, ekzemple Jutro spotkamy się na kawę. Za tydzień Filip pojedzie na wycieczkę rowerową.

Imperativo

Formoj de imperativo oni uzas en neformalaj situacion por esprimi rekomendon, peton aŭ ordonon. Ĉar tiaj esprimoj estas direktitaj rekte al adresato, imperativo havas nur tri formojn: la dua persono de singularo (ci), la unua kaj dua personoj de pluralo (ni, vi).

La baza formo de imperativo estas la dua persono de singularo, al kiu en pluralo oni aldonas personajn finaĵojn -my kaj -cie, ekzemple pisz - piszmy - piszcie, przypomnij - przypomnijmy - przypomnijcie, czytaj - czytajmy - czytajcie.

Ĉe verboj de konjugacio –ę, -esz kaj konjugacio –ę, -isz/ysz oni formas la formon de la dua persono de singularo per forigo de persona finaĵo el la formo de la dua persono de singularo en prezenco -esz, -isz/ysz.

• Se la bazo (radiko) post forigo de finaĵo estas finita per unu konsonanto, la dua persono de imperativo havas formon sen finaĵo, ekzemple pisz(esz) → pisz, pracuj(esz) → pracuj, niesi(esz) → nieś, mów(isz) → mów, ucz(ysz) się → ucz się, idzi(esz) → idź.
• Se bazo (radiko) post forigo de finaĵo estas finita per du konsonantoj, oni aldonas al la dua persono de imperativo finaĵon -ij, ekzemple przypomn(isz) → przypomnij, sprzątni(esz) → sprzątnij.

Ĉe verboj de konjugacio –m, -sz oni formas la formon de la dua persono de singularo per forigo de finaĵo –ą el la tria persono de pluralo, ekzemple czytaj(ą) → czytaj, słuchaj(ą) → słuchaj, jedz(ą) → jedz, wiedz(ą) → wiedz.

Iujn neregulajn formojn de la dua persono de imperativo oni devas lerni, ekzemple być - bądź, mieć - miej, wziąć - weź.

En formalaj (oficialaj) rilatoj, kiam ni alparolas iun uzante pronomojn pan/pani, rekomendojn, petojn kaj ordonojn oni formas alimaniere.

• Oni uzas parteton niech kaj formon de la tria persono de singularo aŭ pluralo en prezenco, ekzemple Niech pan czyta dalej. Teraz niech pani mówi. Niech państwo posłuchają tej piosenki..
• Oni uzas formojn proszę kaj infinitivon, ekzemple Proszę czytać dalej. Teraz proszę mówić. Proszę posłuchać tej piosenki.

Kondicionalo

Formoj de kondicionalo servos por priskribi agadojn, kiuj povas esti faritaj sub certa kondiĉo aŭ por esprimi peton.

En kondicionalo oni uzas verbojn en singularo de vira kaj virina genro (en la tria persono ankaŭ en neŭtra genro) kaj en pluralo en vira persona kaj ne-vira persona genro.

Singularo

Pluralo

Formojn de kondicionalo oni faras tiel, ke al la formo de la tria persono de preterito oni aldonas -by kaj en la unua kaj dua personoj ankoraŭ personajn finaĵojn: -m, -ś, -śmy, -ście, ekzemple mógłbym, mógłbyś, moglibyśmy, moglibyście.

Finaĵojn de kondicionalo eblas apartigi de la verbo. Tre ofte oni aldonas ilin al la konjunkcio, ekzemple Byłoby dobrze, gdybym wróciła jeszcze dziś. Czybyś mógł otworzyć okno?