Czasowniki dokonane i niedokonane

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik, który w języku polskim ma zakończenie –ć lub –c np. jechać, lubić, móc, pomóc.

Czasowniki w języku polskim dzielą się na dokonane i niedokonane. Czasowniki niedokonane odpowiadają na pytanie co robić? i ukazują czynność jako proces trwający w czasie, np. czytać, organizować, sprzątać. Czasowniki dokonane odpowiadają na pytanie co zrobić? i ukazują czynność jako zdarzenie lub jako rezultat, np. przeczytać, zorganizować, sprzątnąć.

Większość czasowników tworzy pary aspektowe, w których jeden czasownik jest niedokonany, a drugi – dokonany.

Czasowniki niedokonane i dokonane w parach aspektowych mogą różnić się od siebie w różny sposób.

• Najczęściej czasowniki dokonane tworzymy od niedokonanych, dodając przedrostki wy-, z/s-, po-, za-, u-, na-, prze-, np. –pić – wypić, jeść – zjeść, jechać – pojechać.
• Rzadziej czasowniki niedokonane i dokonane różnią się przyrostkami. Czasowniki niedokonane zwykle mają zakończenia -ać, -ować, -awa, a czasowniki dokonane – -ić/yć, -ać, -nąć, np. wkupować – kupić, sprzątać – sprzątnąć. Często towarzyszą temu różne wymiany w temacie, np. –otwierać – otworzyć, dawać – dać, spotykać się – spotkać się, wracać – wrócić.
• Czasami czasownik niedokonany i dokonany mają różne rdzenie, np. brać – wziąć, oglądać – obejrzeć, mówić – powiedzieć, widzieć – zobaczyć.

Część czasowników nie ma odpowiedników dokonanych, np. móc, musieć, wiedzieć, pracować, studiować, siedzieć, stać.

Czasowniki niedokonane odmieniają się we wszystkich trzech czasach: teraźniejszym, przeszłym i przyszłym, a czasowniki dokonane mają tylko czas przeszły i przyszły.

Formy osobowe czasownika

Czasowniki w języku polskim występują w trzech osobach w liczbie pojedynczej i mnogiej, którym odpowiadają określone zaimki osobowe.

Zaimki 1. i 2. osoby w zdaniu często są opuszczane, ponieważ końcówki form czasownikowych wyraźnie na nie wskazują, np. idziesz (ty), czytaliśmy (my).

Zaimki 3. osoby występują w różnych rodzajach i wymagają od czasownika odpowiednich form rodzajowych: w liczbie pojedynczej – on mówił (r. męski), ona mówiła (r. żeński), ono mówiło (r. nijaki), a w liczbie mnogiej – oni mówili (r. męskoosobowy), one mówiły (r. niemęskoosobowy).

Zaimka oni używa się zamiast rzeczowników nazywających mężczyzn lub osoby różnej płci, np. Oni (chłopcy) biegali po podwórku. Oni (pasażerowie) wysiadają z pociągu. Zaimka one używa się przy rzeczownikach nazywających osoby płci żeńskiej, dzieci, zwierzęta, przedmioty i zjawiska, np. One (kobiety) wsiadają do samolotu. One (książki) leżały na stole.

Zaimki grzecznościowe pan / pani łączą się z czasownikami w 3. osobie liczby pojedynczej, a państwo – w 3. osobie liczby mnogiej, np. Czy pani wybrała kolor? Państwo mogą kupić ten komputer.

Odmiana czasowników przez osoby nazywa się koniugacją.

Czas teraźniejszy – koniugacja -ę, -esz

Czasowniki w języku polskim mogą wystąpić w trzech czasach: teraźniejszym, przeszłym i przyszłym.

Czas teraźniejszy oznacza, że czynność odbywa się w chwili mówienia lub jest często wykonywana albo ma znaczenie ponadczasowe, np. Magda czyta ogłoszenia. Filip często chodzi do kina. Kraków leży na południu Polski.

W czasie teraźniejszym czasowniki odmieniają się według trzech schematów (koniugacji), które określamy na podstawie końcówek 1. i 2. osoby liczby pojedynczej.

Według koniugacji –ę, -esz odmieniają się czasowniki, które mają różne zakończenia, np.pisać, nieść, pić, myć, pracować, dawać.

• Czasowniki koniugacji –ę, -esz w czasie teraźniejszym często mają inny temat niż bezokolicznik, np. pracować – pracuje, dawać – daje, brać – bierze.
• W czasownikach jednosylabowych, np. myć (się), żyć, pić, we wszystkich formach osobowych między tematem a końcówką pojawia się głoska j, np. myć – myje, pić – pije.
• W czasownikach zakończonych na –ować, np. pracować, studiować, kupować, fotografować, malować, budować, przyrostek –owa- wymienia się na –uj-, np. studiuję, pracujesz, kupuje, fotografujemy, malujecie, budują.
• W czasownikach, które kończą się na –wać, np. dawać, wstawać, poznawać, szanować, przyrostek –wa- wymienia się na –j-, np. daję, wstajesz, poznaje, szanujemy.
• Niektóre czasowniki w czasie teraźniejszym mają dwa różne tematy: jeden (zakończony na twardą spółgłoskę) w 1. osobie liczby pojedynczej (niosę) i w 3. osobie liczby mnogiej (niosą) oraz drugi (zakończony na miękką spółgłoskę) w pozostałych formach (niesiesz, niesie, niesiemy, niesiecie).

Czas teraźniejszy – koniugacja -ę, -isz/ysz

Według koniugacji -ę, -isz/ysz odmieniają się czasowniki, które są zakończone na –ić, -yć, -eć, np. mówić, lubić, uczyć się, tańczyć, myśleć, widzieć, słyszeć.

Czas teraźniejszy – koniugacja -m, -sz

Według koniugacji -m, -sz odmieniają się czasowniki, które są zakończone na -ać lub -eć, np. czytać, mieszkać, nazywać się, przepraszać, rozmawiać, umieć, rozumieć.

W czasownikach tej koniugacji w 3. osobie liczby mnogiej przed końcówką -ą pojawia się spółgłoska -j-, aby oddzielić od siebie dwie samogłoski, np. czytać – czytają, umieć – umieją.

Czas teraźniejszy – czasowniki nieregularne

Wiele czasowników ma różne formy w bezokoliczniku i czasie teraźniejszym, np. być – jest, iść – idzie, wiedzieć – wie. W wielu czasownikach w czasie teraźniejszym występuje wymiana spółgłosek d : dz, r : rz, g : ż, dż : dź, np. idę – idziesz, mogę – możesz, biorę – bierzesz, jeżdże – jedździsz. Odmiany niektórych czasowników należy nauczyć się na pamięć.

Czas przeszły

Czas przeszły oznacza czynność lub stan, które miały miejsce w przeszłości, np. Beata była chora. Magda i córka robiły zakupy. Marcin i Filip spotkali się u Beaty.

Wszystkie czasowniki (niedokonane i dokonane) tworzą formy czasu przeszłego, np. Wczoraj czytałem książkę. Wczoraj przeczytałem książkę.

Czasowniki w czasie przeszłym odmieniają się przez rodzaje. W liczbie pojedynczej są trzy rodzaje: męski, żeński i nijaki (w rodzaju nijakim używa się w zasadzie tylko 3. osoby), np. chłopiec biegał, dziewczynka śpiewała, dziecko bawiło się. W liczbie mnogiej rozróżniamy dwa rodzaje: męskoosobowy i niemęskoosobowy. Form męskoosobowych używamy do oznaczania czynności wykonywanej przez mężczyzn lub osoby różnej płci, np. panowie odpoczywali, nauczyciele pracowali, dziewczynki i chłopcy biegali. W pozostałych wypadkach, a więc kiedy czynność lub stan odnosi się do kobiet, dzieci, zwierząt, roślin, rzeczy, posługujemy się formami rodzaju niemęskoosobowego, np. kobiety rozmawiały, dzieci bawiły się, psy leżały, kwiaty rosły, samochody jechały.

Formy czasu przeszłego tworzy się od tematu bezokolicznika (po odcięciu zakończenia -ć lub -c) za pomocą przyrostka ł oraz końcówek rodzajowych:

temat czasownika + sufiks czasu przeszłego ł + końcówka wskazująca na rodzaj i osobę

Singulier

Pluriel

W liczbie mnogiej rodzaj męskoosobowy ma formy ze spółgłoską l: -liśmy, -liście, -li, rodzaj niemęskoosobowy – ze spółgłoską ł: -łyśmy, -łyście, -ły.

czytać, kupować

Singulier

Pluriel

W czasownikach zakończonych na -eć, np. mieć, woleć, widzieć, lecieć, rozumieć, zachodzi wymiana e na a we wszystkich formach czasownika oprócz rodzaju męskoosobowego.

mieć, rozumieć

Singulier

Pluriel

W czasownikach zakończonych na -ść, np. nieść, przynieść, wieźć, występuje wymiana e na o we wszystkich formach czasownika oprócz rodzaju męskoosobowego. Natomiast w 3. osobie rodzaju męskiego o wymienia się na ó.

przynieść, wieźć

Singulier

Pluriel

Nieregularne formy czasu przeszłego ma czasownik iść i pochodne od niego czasowniki z przedrostkami od-, z-, po-, przy-, prze-, w-, wy- np. wejść, wyjść, przyjść, pójść, odejść.

iść, przyjść

Singulier

Pluriel

Końcówki czasu przeszłego są ruchome, tzn. mogą być oddzielane od tematu i łączone z innym wyrazem poprzedzającym czasownik. Można powiedzieć:

Kiedy przyjechaliśmy do domu, było już późno. albo Kiedyśmy przyjechali do domu, było już późno.

Czy o tym pomyślałeś? albo Czyś o tym pomyślał?

Czas przyszły złożony

Czas przyszły oznacza, że czynność wydarzy się w przyszłości. W języku polskim czas przyszły czasowników niedokonanych i dokonanych ma różną postać. Czasowniki niedokonane mają czas przyszły złożony, np. Jutro Beata będzie pracować nad nowym projektem. W niedzielę będę miała gości. Czasowniki dokonane mają czas przyszły prosty, np. Wieczorem pójdziemy na koncert. Za tydzień Magda i córka pojadą nad morze.

Czas przyszły złożony tworzymy od czasowników niedokonanych na dwa sposoby:

• czasownik posiłkowy być w odpowiedniej formie osobowej czasu przyszłego + bezokolicznik.

  Personne	Czasownik posiłkowy być	czytać	pracować
  ja	będę	będę czytać	będę pracować
  ty	będziesz	będziesz czytać	będziesz pracować
  on/ona/ono pan/pani	będzie	będzie czytać	będzie pracować
  my	będziemy	będziemy czytać	będziemy pracować
  wy	będziecie	będziecie czytać	będziecie pracować
  oni/one państwo	będą	będą czytać	będą pracować

• czasownik posiłkowy być w odpowiedniej formie osobowej czasu przyszłego + 3. osoba czasu przeszłego w liczbie pojedynczej w rodzaju męskim i żeńskim (w 3. osobie również – nijakim), a w liczbie mnogiej w rodzaju męskoosobowym i niemęskoosobowym.

  Singulier

  Personne	Czasownik posiłkowy być	masc.	fém.	neut.
  ja	będę	będę czytał	będę czytała	-
  ty	będziesz	będziesz czytał	będziesz czytała	-
  on/ona/ono pan/pani	będzie	będzie czytał	będzie czytała	będzie czytało

  Pluriel

  Personne	Czasownik posiłkowy być	masc. personnel	masc. non personnel
  my	będziemy	będziemy czytali	będziemy czytały
  wy	będziecie	będziecie czytali	będziecie czytały
  oni/one państwo	będą	będą czytali	będą czytały

Czasowniki modalne móc, chcieć, musieć w czasie przyszłym odmieniają się tylko według modelu: czasownik być w czasie przyszłym + 3 osoba liczby pojedynczej lub mnogiej czasu przeszłego, np. Jutro będę musiał długo pracować. Czy będziecie chcieli tam pojechać? Ona będzie mogła to zrobić.

Czas przyszły prosty

Czas przyszły prosty tworzymy od czasowników dokonanych. Takie formy mają końcówki czasu teraźniejszego (zob. czas teraźniejszy), natomiast znaczenie czasu przyszłego, np. Jutro spotkamy się na kawę. Za tydzień Filip pojedzie na wycieczkę rowerową.

Tryb rozkazujący

Formy trybu rozkazującego są stosowane w relacjach nieformalnych do wyrażania poleceń, próśb, rozkazów. Ponieważ takie wypowiedzi są kierowane bezpośrednio do odbiorcy, tryb rozkazujący ma tylko trzy formy: 2. osobę liczby pojedynczej (ty), 1. i 2. osobę liczby mnogiej (my, wy).

Podstawową formą trybu rozkazującego jest 2. osoba liczby pojedynczej, do której w liczbie mnogiej dodaje się końcówki osobowe -my i -cie, np. pisz - piszmy - piszcie, przypomnij - przypomnijmy - przypomnijcie, czytaj - czytajmy - czytajcie.

W czasownikach koniugacji –ę, -esz i koniugacji –ę, -isz/ysz formę 2. osoby liczby pojedynczej tworzymy od formy 2. osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, odrzucając końcówki osobowe -esz, -isz/ysz.

• Jeżeli po odrzuceniu końcówki temat kończy się jedną spółgłoską, wtedy 2. osoba trybu rozkazującego ma postać bez końcówki, np. pisz(esz) → pisz, pracuj(esz) → pracuj, niesi(esz) → nieś, mów(isz) → mów, ucz(ysz) się → ucz się, idzi(esz) → idź.
• Jeżeli po odrzuceniu końcówki temat kończy się dwiema spółgłoskami, wtedy w 2. osobie trybu rozkazującego najczęściej dodajemy końcówkę -ij, np. przypomn(isz) → przypomnij, sprzątni(esz) → sprzątnij.

W czasownikach koniugacji –m, -sz formę 2. osoby liczby pojedynczej tworzymy od formy 3. osoby liczby mnogiej, odrzucając końcówkę –ą, np. czytaj(ą) → czytaj, słuchaj(ą) → słuchaj, jedz(ą) → jedz, wiedz(ą) → wiedz.

Część czasowników ma nieregularną formę 2. osoby trybu rozkazującego, którą należy zapamiętać, np. być - bądź, mieć - miej, wziąć - weź.

W relacjach formalnych (oficjalnych), gdy zwracamy się do kogoś, używając zaimków pan/pani, polecenia, prośby i rozkazy formułujemy w innych sposób.

• Używamy partykuły niech i formy 3. osoby liczby pojedynczej lub mnogiej czasu teraźniejszego, np. Niech pan czyta dalej. Teraz niech pani mówi. Niech państwo posłuchają tej piosenki.
• Używamy formy proszę i bezokolicznika, np. Proszę czytać dalej. Teraz proszę mówić. Proszę posłuchać tej piosenki.

Tryb przypuszczający

Formy trybu przypuszczającego służą do oznaczania czynności, które mogą się odbyć pod pewnym warunkiem, oraz do wyrażania prośby.

W trybie przypuszczającym czasowniki występują w liczbie pojedynczej w rodzaju męskim i żeńskim (w 3. osobie – również nijakim), a w liczbie mnogiej – w rodzaju męskoosobowym i niemęskoosobowym.

Singulier

Pluriel

Formy trybu przypuszczającego tworzymy, dodając do formy 3. osoby czasu przeszłego cząsteczkę -by, a w 1. i 2. osobie również końcówki osobowe: -m, -ś, -śmy, -ście, np. mógłbym, mógłbyś, moglibyśmy, moglibyście.

Końcówki trybu przypuszczającego są ruchome, mogą być użyte przed czasownikiem, bardzo często łączą się ze spójnikiem, np. Byłoby dobrze, gdybym wróciła jeszcze dziś. Czybyś mógł otworzyć okno?