Szyk wyrazów w zdaniu pojedynczym

Podstawowymi składnikami zdania są podmiot i orzeczenie. Zdanie zwykle zawiera jeszcze wyrazy określające podmiot i orzeczenie, np. Mój kolega odpoczywał w górach. Szyk wyrazów w zdaniu pojedynczym jest swobodny, lecz niezupełnie dowolny. Na pierwszym miejscu przeważnie występuje podmiot z określeniami, na drugim – orzeczenie z określeniami:

• podmiot (określenia) + orzeczenie (określenia)
• Nowy autobus zatrzymał się na przystanku.

Zdania pytające zaczynamy w języku polskim od partykuły czy lub zaimka pytajnego.

• Pytanie o rozstrzygnięcie rozpoczynamy od partykuły czy, którą dodajemy do zdania oznajmującego. Szyk wyrazów w zdaniu pozostaje ten sam:
  • Czy + podmiot (określenia) + orzeczenia (określenia)?
  • Czy idziesz jutro do pracy?
  • Czy autobus zatrzymuje się na tym przystanku?
• Pytania o uzupełnienie rozpoczynamy od różnych zaimków pytajnych, np. jaki, który, jak, kiedy, gdzie, dokąd, dlaczego, kogo/czego. Po zaimku zwykle występuje podmiot, a potem orzeczenie:
  • Zaimek pytajny + podmiot (określenia) + orzeczenia (określenia)?
  • Kiedy dzieci wyjeżdżają na wakacje?
  • Która książka najbardziej ci się spodobała?
• Pytania o podmiot rozpoczynamy od zaimka pytajnego: kto/co, po którym występuje orzeczenie:
  • Kto/co + orzeczenie (określenia)?
  • Co leży na stole?
  • Kto jest pierwszy na mecie?
• Pytania o cechę wyrażoną orzecznikiem rozpoczynamy od zaimków pytajnych: który, jaki, kim/czym. Po tych zaimkach występuje łącznik, a następnie podmiot:
  • Jaki/który, kim/czym + łącznik + podmiot (określenia)?
  • Kim jest Marcin?
  • Jaki jest ten drugi pokój?

Podmiot

Podmiot to główna część zdania, która nazywa wykonawcę czynności. Typowy podmiot występuje w mianowniku i odpowiada na pytania: kto? co? Podmiotem w mianowniku najczęściej jest rzeczownik lub zaimek, np.

• Kobieta idzie do pracy.
• Liście opadają z drzew.
• Ktoś zapukał do drzwi.
• Oni interesują się teatrem.

Podmiot może być wyrażony także inną częścią mowy użytą w znaczeniu rzeczownika: przymiotnikiem lub liczebnikiem, np. Szczęśliwi czasu nie liczą. Piąta wybiła na zegarze.

Podmiot może się składać z dwu lub więcej wyrazów użytych w mianowniku i połączonych spójnikiem i. Taki podmiot nazywamy podmiotem szeregowym, np.

• Filip i Beata idą na koncert.
• Brzozy, dęby i sosny rosły w tym lesie.

Podmiot szeregowy może być wyrażony dwoma wyrazami połączonymi przyimkiem z, np. Ojciec z synem poszli na spacer. Mąż z żoną oglądają film.

Podmiot domyślny mamy wówczas, gdy w zdaniu są opuszczone zaimki 1. i 2. osoby liczby pojedynczej lub mnogiej, których domyślamy się na podstawie formy orzeczenia, np.

• (Ja) Dzwoniłem do ciebie.
• (My) Dużo podróżujemy.

Podmiot w dopełniaczu występuje przy czasownikach oznaczających nadmiar lub brak czegoś oraz w konstrukcjach z liczebnikami, np.

• Wody w rzekach przybywa.
• Sześć samochodów stało na parkingu.

Orzeczenie

Orzeczenie to najważniejsza część zdania, która orzeka o podmiocie, tzn. wskazuje na jego czynność, stan lub cechę i odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? jaki jest? kim/czym jest? Wyróżniamy trzy rodzaje orzeczeń.

W funkcji orzeczenia zazwyczaj występuje czasownik w formie osobowej w różnych czasach (teraźniejszy, przyszły, przeszły) trybu oznajmującego, a także w trybie rozkazującym i przypuszczającym, np.

• Magda i Beata robią zakupy.
• Oni byli w Warszawie.
• Znajdź przepis na sernik w Internecie.
• Przeczytałbym tę książkę, jest ciekawa.

Forma czasownika występującego w funkcji orzeczenia zależy od typu podmiotu. Jeżeli podmiot występuje w mianowniku, wówczas orzeczenie zgadza się z nim pod względem osoby i liczby, natomiast w czasie przeszłym, przyszłym złożonym i w trybie przypuszczającym również pod względem rodzaju, np.

• Ja kupię kwiaty, a ty upiecz sernik.
• Monika poszła do szkoły.

W zdaniach z podmiotem szeregowym orzeczenie występuje w liczbie mnogiej, np.

• Jabłka, grusze i pomarańcze leżą na stole.
• Dziewczynki i chłopcy kąpią się w rzece.
• Magda z koleżanką piją herbatę.

Jeśli w liczbie mnogiej w funkcji podmiotu występują rzeczowniki nazywające mężczyzn lub osoby różnej płci, wówczas w czasie przeszłym, przyszłym złożonym i w trybie przypuszczającym orzeczenie przybiera formę rodzaju męskoosobowego, pozostałe zaś rzeczowniki wymagają formy rodzaju niemęskoosobowego, np.

• Państwo Nowakowie wrócili z Poznania.
• Marcin z Beatą poszli do kina.
• Książki i zeszyty leżały na stole.
• Studenci chętnie wyjechaliby nad morze.

Przy podmiocie w dopełniaczu orzeczenie występuje zawsze w 3. osobie liczby pojedynczej, natomiast w czasie przeszłym, przyszłym złożonym i trybie przypuszczającym ma formę rodzaju nijakiego, np.

• Zabrakło nam pieniędzy.
• Pięciu studentów uczyło się języka polskiego.

Innym typem orzeczenia jest orzeczenie imienne, które odpowiada na pytanie: jaki jest podmiot?, kim/czym jest podmiot? Takie orzeczenie składa się z dwóch wyrazów: z czasownika być, zostać, stać się, zrobić się w formie osobowej (zwanego łącznikiem) oraz innej części mowy (zwanej orzecznikiem). Orzecznik najczęściej jest wyrażony przymiotnikiem, rzeczownikiem, zaimkiem, liczebnikiem, przysłówkiem, np.

• Dzień był słoneczny.
• Magda jest nauczycielką.
• Brat został lekarzem.
• Kuba jest taki.
• Monika była pierwsza na mecie.
• Nagle zrobiło się ciemno.

Orzecznik wyrażony rzeczownikiem i zaimkiem osobowym występuje w narzędniku, np. Magda została nauczycielką. On nie jest tobą. Tylko wówczas, gdy w roli łącznika występuje wyraz to, orzecznik przybiera postać mianownika, np. Zdrowie to szczęście.

Orzecznik wyrażony przymiotnikiem, zaimkiem dzierżawczym lub wskazującym oraz liczebnikiem porządkowym występuje w mianowniku i zgadza się z podmiotem pod względem rodzaju i liczby, np. Spektakl był ciekawy. Jabłka są słodkie. Książka jest moja. Nasi zawodnicy na mecie byli pierwsi.

Trzecim typem orzeczenia jest orzeczenie modalne, które składa się z formy osobowej czasownika modalnego chcieć, musieć, pragnąć, potrafić, woleć lub czasowników nieodmiennych przez osoby, takich jak należy, wypada, można, trzeba, warto, wolno oraz bezokolicznika, np.

• Musisz przeczytać tę książkę.
• Pies chce pić.
• Tutaj można mówić głośno.
• Należy podziękować wszystkim.
• Nie trzeba się spóźniać.

Dopełnienie

Większość czasowników w zdaniu wymaga dopełnienia, które odpowiada na pytania przypadków zależnych: kogo/czego?, komu/czemu?, kogo/co?, z kim/czym? o kim/czym? Dopełnienie przeważnie bywa wyrażone rzeczownikiem lub zaimkiem osobowym, np.

• Córka pomaga (komu?) matce.
• Kocham (kogo?) go.
• Czekamy (na kogo?) na ciebie.
• Rozmawiamy (o czym?) o pogodzie.
• Magda spotkała się (z kim?) z Beatą.

Dość często czasownik może mieć więcej niż jedno dopełnienie, np. Prosiłem (kogo?) koleżankę (o co?) o radę. Nazar kupił (co?) prezent (komu?) matce.

Czasownik narzuca dopełnieniu odpowiednią formę gramatyczną, czyli określony przypadek.

Génitif
kogo/czego?

Datif
komu/czemu?

Accusatif
kogo/co?

Instrumental
kim/czym?

Locatif
o kim/czym?

Dopełnienie, które w zdaniu twierdzącym ma formę biernika w zdaniu zaprzeczonym przybiera postać dopełniacza.

Związek przymiotnika z rzeczownikiem

Przymiotnik łączy się z rzeczownikiem w związku zgody, czyli dostosowuje się do niego pod względem rodzaju, liczby i przypadka. W liczbie pojedynczej przymiotnik występuje w trzech rodzajach: r. męskim, np. nowy dom, r. żeńskim, np. nowa sukienka, r. nijakim, np. nowe okno. W liczbie mnogiej występuje tylko w dwu rodzajach: r. męskoosobowym (przy rzeczownikach nazywających mężczyzn lub osoby różnej płci), np. nowi pracownicy, i niemęskoosobowym (przy wszystkich pozostałych rzeczownikach), np. nowe meble, nowe sukienki, nowe okna.

Przymiotniki i rzeczowniki odmieniają się według różnych wzorców odmiany i mają różne końcówki.

Singulier

Pluriel

W bierniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego połączenie przymiotnika z rzeczownikiem żywotnym (nazywającym ludzi i zwierzęta) ma formę dopełniacza, np. Widziałem nowego pracownika firmy. On ma dużego psa. Połączenie przymiotnika z rzeczownikiem nieżywotnym przybiera w bierniku formę mianownika, np. Widziałem nowy dom Marka.

W bierniku liczby mnogiej połączenie przymiotnika z rzeczownikiem męskoosobowym (nazywającym mężczyzn lub osoby różnej płci) przybiera postać dopełniacza, np. Poznałam nowych pracowników z Polski.. Wszystkie pozostałe rzeczowniki i ich określenia mają postać mianownika, np. W zoo widzieliśmy lwy afrykańskie. Magda kupiła nowe sukienki.

W ten sam sposób – dostosowując się pod względem rodzaju, liczby i przypadka – z rzeczownikiem łączą się inne określenia, wyrażone:

• zaimkiem dzierżawczym, np. twój brat, nasza rodzina, moje mieszkanie
• zaimkiem wskazującym, np. ten rower, ta dziewczyna, te imieniny
• zaimkiem pytającym, np. jaki koncert? jaka pogoda? jakie spodnie?
• liczebnikiem porządkowym, np. pierwszy rok, piąta godzina, trzecie miejsce

Wymienione zaimki oraz liczebniki porządkowe odmieniają się według tego samego wzorca co i przymiotniki, np. Poznałam twojego nowego dyrektora. Jej córka chodzi do czwartej klasy. W tym nowym mieszkaniu jest więcej miejsca.

Szyk zaimków i liczebników porządkowych jest ściśle określony, znajdują się one zawsze przed rzeczownikiem, np. mój telefon, ta restauracja, pierwsze danie.

Szyk przymiotnika zależy od jego znaczenia. Jeżeli nazywa on cechę niestałą (jakościową), poprzedza rzeczownik, np. świeży sok, czysta woda, nowy telefon; jeżeli nazywa cechę stałą (gatunkową), występuje po rzeczowniku, np.: sok pomarańczowy, woda gazowana, telefon komórkowy.

Związek rzeczownika z rzeczownikiem w dopełniaczu

Określeniem rzeczownika może być również inny rzeczownik, np. rzeka Wisła, książka nauczycielki, sok z jabłek. Takie określenie najczęściej występuje w formie dopełniacza, która się nie zmienia, np. książka nauczycielki, książki nauczycielki, książce nauczycielki, książkę nauczycielki.

Określenie w dopełniaczu ma następujące końcówki:

Singulier

Pluriel

Określenie w dopełniaczu ma różne znaczenia i odpowiada na różne pytania. Najczęściej:

• ma znaczenie jakościowe i odpowiada na pytanie jaki/jaka/jakie?, np. język gestów, koncert muzyki klasycznej, miejsce spotkań.
• określa przynależność i odpowiada na pytanie czyj/czyja/czyje?, np. dom rodziców, pokój córki, powieść Olgi Tokarczuk.
• występuje po rzeczownikach nazywających ilość i odpowiada na pytanie czego?, np. szklanka cukru, filiżanka kawy, kilogram jabłek.

Związek liczebnika z rzeczownikiem

Forma liczebnika w związku z rzeczownikiem zależy od liczby, którą nazywa, oraz rodzaju rzeczownika, z którym się łączy.

Liczebnik jeden występuje w trzech rodzajach i łączy się z rzeczownikiem w mianowniku liczby pojedynczej, np. jeden samochód, jedna książka, jedno okno.

Liczebnik dwa ma kilka różnych form rodzajowych.

Formy dwa i dwie łączą się z rzeczownikiem w mianowniku liczby mnogiej, np. dwa samochody, dwie siostry. W rodzaju męskoosobowym, gdy mówimy o mężczyznach lub o osobach różnej płci, liczebnik przybiera dwie formy. Forma dwaj łączy się z rzeczownikiem w mianowniku liczby mnogiej, np. dwaj synowie, dwaj pasażerowie, natomiast formy dwóch/dwu – z rzeczownikiem w dopełniaczu liczby mnogiej, np. dwóch synów, dwóch pasażerów.

Liczebniki trzy i cztery występują w dwu rodzajach: rodzaju męskoosobowym i niemęskoosobowym.

Formy niemęskoosobowe trzy i cztery łączą się z rzeczownikiem w mianowniku liczby mnogiej, np. trzy złote, cztery jabłka.

W rodzaju męskoosobowym mamy dwie formy. Formy trzej i czterej łączą się z rzeczownikami w mianowniku liczby mnogiej, np. trzej synowie, czterej pasażerowie, natomiast formy trzech i czterech – z rzeczownikiem w dopełniaczu liczby mnogiej, np. trzech synów, czterech pasażerów.

Liczebniki nazywające liczby od 5 do 900 występują w dwu formach: rodzaju męskoosobowym i niemęskoosobowym. Obie formy łączą się z rzeczownikami w dopełniaczu liczby mnogiej.

Jeżeli liczebnik wieloczłonowy kończy się wyrazem jeden, to ten wyraz pozostaje zawsze nieodmienny i łączy się z rzeczownikiem w dopełniaczu liczby mnogiej, np. dwudziestu jeden uczniów, sto pięćdziesiąt jeden książek.

Rzeczowniki w dopełniaczu liczby mnogiej przybierają następujące końcówki.

Zdania współrzędnie złożone

Zdania współrzędnie złożone składają się z dwóch zdań składowych, które znaczeniowo wzajemnie się uzupełniają, lecz są niezależne od siebie gramatycznie. Mogą one być połączone bezpośrednio, np. Piła kawę, czytała książkę, lub za pomocą spójników, np. Piła kawę i czytała książkę. Spójniki wyrażają różne stosunki znaczeniowe między zdaniami składowymi.

Wyróżniamy kilka typów zdań współrzędnie złożonych, w których występują określone spójniki.