Rodzaj gramatyczny rzeczowników

Rzeczownik to odmienna część mowy nazywająca rzeczy, obiekty, miejsca oraz osoby. Rzeczownik odmienia się przez liczby i przypadki, występuje w rodzajach.

W języku polskim w liczbie pojedynczej są trzy rodzaje: męski (ten), żeński (ta) i nijaki (to). W liczbie mnogiej można wyróżnić dwa rodzaje: męskoosobowy (ci) i niemęskoosobowy (te).

Większość rzeczowników ma w mianowniku liczby pojedynczej następujące końcówki:

• Rodzaj męski kończy się na spółgłoskę (np. syn, pies, brat).
• Rodzaj żeński kończy się na -a (np. mama, ulica, córka).
• Rodzaj nijaki kończy się na -o (np. kino, auto, nazwisko) lub -e (mieszkanie, spotkanie).

Liczba rzeczowników

Rzeczowniki mogą występować w liczbie pojedynczej albo w liczbie mnogiej.

Liczby pojedynczej używamy wtedy, kiedy mówimy o jednym przedmiocie (np. siostra, dom, pies, dziecko).

Liczby mnogiej używamy wtedy, kiedy mówimy o kilku przedmiotach (np. siostry, domy, psy, dzieci).

Niektóre rzeczowniki mają tylko formę liczby mnogiej (np. drzwi, okulary).

Odmiana rzeczowników

W języku polskim jest siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik i wołacz. Przypadek określamy za pomocą pytania.

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Mianownik

Mianownik to podstawowa forma rzeczownika. Mianownik w zdaniu zawsze występuje bez przyimka. Odpowiada na pytania: kto? co?

Większość rzeczowników ma w mianowniku liczby pojedynczej następujące końcówki:

• Rodzaj męski kończy się na spółgłoskę (np. syn, pies, brat).
• Rodzaj żeński kończy się na -a (np. mama, ulica, córka).
• Rodzaj nijaki kończy się na -o (np. kino, auto, nazwisko) lub -e (mieszkanie, spotkanie).

Niektóre rzeczowniki posiadają w mianowniku liczby pojedynczej nietypowe końcówki:

• końcówka -a pojawia się też w rodzaju męskim (ten kolega, mężczyzna, dentysta),
• końcówka –ę pojawia się w rodzaju nijakim (to imię, kurczę),
• rzeczowniki rodzaju żeńskiego mogą kończyć się na spółgłoskę (ta krew, kość).

Dopełniacz

Dopełniacza używamy po przyimkach: obok, bez, od, do, z, naprzeciwko, dla. Dopełniacz odpowiada na pytania: kogo? czego?

Niektóre czasowniki (np. bać się, życzyć, szukać, słuchać, uczyć się) wymagają użycia dopełniacza: Uczyć się języka polskiego. Życzyć wszystkiego najlepszego..

Niektóre rzeczowniki męskie nieżywotne mają w dopełniaczu liczby pojedynczej końcówkę -u. Często są to wyrazy krótkie (sok → soku), zapożyczone (bar → baru), rzeczowniki nazywające środki transportu (autobus → autobusu), rzeczowniki rodzaju męskiego nazywające dzień tygodnia (wtorek → wtorku), rzeczowniki niepoliczalne (cukier → cukru).

E ruchome

Niektóre rzeczowniki mają w formach odmiany zmiany w rdzeniu (np. wtorek → do wtorku).

Rzeczowniki w liczbie mnogiej, które są w liczbie pojedynczej rodzaju żeńskiego i nijakiego mają w dopełniaczu tzw. końcówkę zero. Jeżeli w zakończeniu wyrazu występują dwie spółgłoski, to między nimi wstawiamy samogłoskę e (np. sukienka → sukienek, jajko → jajek).

Celownik

Przyimki z którymi występuje celownik: ku, dzięki, przeciw. Celownik odpowiada na pytanie: komu? czemu?

Z celownikiem łączą się np. czasowniki: dać, dziękować, obiecać, pomagać, powiedzieć.

W języku polskim końcówkami celownika są w rodzaju męskim -owi (np. mężowi, nauczycielowi) i końcówka -u (np. bratu, psu). W rodzaju żeńskim przybiera rzeczownik końcówkę –i/-y (np. babci, ulicy) i –e/-ie (koleżance, dziewczynie).

Uwaga! Wymiana głosek:

• ch + e = sze (mucha → musze)
• d + e = dzie (woda → wodzie)
• g + e = dze (kolega → koledze)
• k + e = ce (matka → matce)
• r + e = rze (siostra → siostrze)
• zd + e = ździe (gwiazda → gwieździe)
• dz → g (koledzy → kolegom)
• ć → t (klienci → klientom)

Biernik

Biernik występuje po przyimkach: na, pod, przez, nad, w. Biernik odpowiada na pytania: kogo? co?

Form biernika używamy po czasownikach takich jak np.: mieć, lubić, jeść, kupować, czytać, znać, oglądać, prosić. Jednak gdy czasowniki te występują po przeczeniu, ich rząd zmienia się na dopełniaczowy (kogo? czego?).

Niektóre rzeczowniki mają w formach odmiany zmiany w rdzeniu (np. pies → mam psa).

Narzędnik

Narzędnika używamy po przyimkach: nad, pod, przed, za, między. Narzędnik odpowiada na pytania: (z) kim? (z) czym?

Miejscownik

Miejscownik występuje po następujących przyimkach: na, po, o, przy, w(e). Miejscownik odpowiada na pytania: (o) kim, (o) czym?

Rzeczowniki twardotematowe mają w miejscowniku końcówkę -e (np. okno → na oknie, sklep → w sklepie).

Rzeczowniki rodzaju nijakiego i męskiego o tematach miękkich albo tematach zakończonych na k, g, ch mają w miejscowniku końcówkę –u (np. mieszkanie → w mieszkaniu, rok → w roku).

Niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego mają końcówkę –i/-y (np. kuchnia → w kuchni, praca → w pracy).

Uwaga! Wymiana głosek:

• ch + e = sze (mucha → o musze)
• d + e = dzie (woda → w wodzie)
• g + e = dze (noga → o nodze)
• k + e = ce (matka → o matce)
• ł + e = le (stół → na stole)
• r + e = rze (rower → na rowerze)
• sł + e = śle (krzesło → na krześle)
• st + e = ście (miasto → w mieście)
• t + e = cie (uniwersytet – na uniwersytecie)
• zd + e = ździe (gwiazda → o gwieździe)

Wołacz

Wołacza używa się przy zwracaniu się do kogoś.

Rzeczowniki odczasownikowe

Rzeczowniki nazywające czynności i stany nazywamy rzeczownikami odczasownikowymi. Tworzymy je od większości czasowników przez odcięcie od czasownika końcówki fleksyjnej i dołączenie do tematu sufiksu -anie, -enie, -cie, np.:

• budować – budowanie
• biegać – bieganie
• projektować – projektowanie

• chodzić – chodzenie
• robić – robienie
• mówić – mówienie

• być – bycie
• pić – picie
• myć – mycie

Tworzenie nazw żeńskich

Od większości rzeczowników rodzaju męskiego tworzymy rzeczowniki rodzaju żeńskiego za pomocą przyrostka -ka, np.:

W języku polskim nie tworzymy odpowiedników nazw żeńskich od niektórych nazw w rodzaju męskim oznaczających tytuły akademickie, niektóre zawody, stanowiska. Nazwę w rodzaju męskim uzupełniamy o rzeczownik pani. Np.:

W ogłoszeniach i niektórych innych rodzajach sytuacji komunikacyjnych mogą nazwy stanowisk dotyczyć obu płci, mimo że można tworzyć żeńskich odpowiedników do męskich, np. dyrektor, kierownik, bibliotekarz, nauczyciel.